چکیده
آنچه که در این پژوهش گردآوری شده است پژوهشی علمی به منظور بررسی میزان تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی(پرسنل بیمارستان امیرالمؤمنین (ع) شهر اراک) میباشد.
تحقیق فوق در نظر دارد با استفاده از مباحث نظری و اطلاعات تجربی از پیش به دست آمده به بررسی میزان تأثیر سرمایه اجتماعی بر سطح کیفیت زندگی جامعه آماری مورد نظر بپردازد.
در این زمینه با کاربرد روش پیمایشی سعی شده است که اطلاعات مورد نیاز با توجه به اهداف و فرضیه های تحقیق جمع آوری شود. در این مطالعه سعی شده است تا با استفاده از یک دیدگاه تلفیقی از صاحب نظران این حوزه از جمله بوردیو، کلمن، فوکویاما و دیگر صاحب نظران این بخش، ابعاد و جوانب تأثیرات سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی کارکنان بیمارستان امیرالمؤمنین مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.
در فصل اول«کلیات و مقدمات» شامل ایده و پرسش آغازین، زمینۀ تحقیق، بیان مسئله آورده شده و پس از بر شمردن اهداف کلی و اهداف ویژه به ضرورت و اهمیت موضوع اشاره گردیده است. فصل دوم رساله فوق به طرح نظری مسئله تحقیق در دو بخش پیشینه تحقیق و ادبیات تحقیق و مبانی نظری تحقیق اشاره دارد. در قسمت اول این بخش به برخی تحقیقات داخلی و خارجی اشاره شده و در بخش دیگر ضمن گزینش مناسب ترین نظریات مرتبط با موضوع تحقیق به تبیین و تلفیق چارچوب و رسم الگوی نظری با الهام از آراء و نظریات اندیشمندان مطرح شده قبل مبادرت ورزیده و آنگاه با توجه به این چارچوب نظری به طرح سؤالات و فرموله کردن فرضیه ها پرداخته شده است.
فصل سوم این پژوهش نیز ناظر بر «روش شناسی تحقیق» بوده بر محور تحلیل روش و تکنیک و آزمون های آماری استوار گردیده است. بر اساس ماهیت متغیرها، روش پیمایشی به عنوان روش اصلی و روش تاریخی به عنوان روش تکمیلی در نظر گرفته شده است که به تناسب این روش های تحقیق از تکنیک پرسشنامه بهره گرفته شده است و جهت تکمیل ابزار تحقیق به فن کتابخانه ای نیز روی آورده شده است. در بخش دیگری از این فصل به آزمون های آماری هماهنگ جهت پردازش و آنالیز داده ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است. در بخش پایانی فصل سوم نیز به قلمرو جامعۀ آماری مورد نظر پرداخته شده است.
فصل چهارم به چگونگی جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل آنها دلالت دارد.در این فصل با توجه به جداول، نمودارها و شاخصه های ضریب همبستگی پیرسون محاسبات لازم جهت تعیین میزان ارتباط متغیرها با متغیر اصلی «کیفیت زندگی» به وسیله تحلیل رگرسیون خطی صورت گرفته است. و نتایج زیر حاصل شد:
1-بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد .2-بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی رابطه ای وجود ندارد. 3-بین اعتماد به نهادها و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.4- بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.5- بین مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.6- بین مشارکت مدنی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.7-بین حمایت عاطفی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.8- بین حمایت اقتصادی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.9- بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی رابطه وجود ندارد.
فصل پنجم نیز به استنتاج اختصاص دارد. به طوری که در این فصل ضمن بیان اجمالی از فرایند مطالعه به نتایج و محدودیت ها و تنگناها نیز پرداخته شده و نهایت با بیان پیشنهادها و برخی راهکارهای راهبردی در این فصل ، این رساله نیز سامان می یابد.
1-1مقدمه
مفهوم«سرمایه اجتماعی»(Social Capital) در دهه های گذشته بحث ها و جدل های بسیاری را در علوم اجتماعی- و به ویژه در جامعه شناسی، پدید آورده است. گروهی از جامعه شناسان و دیگر اندیشمندان آمریکایی و اروپایی و برخی از نویسندگان ایرانی بر این باورند که مفهوم«سرمایه اجتماعی» هم می تواند، جامعه شناسان را در بررسی علمی نابسامانی های جامعۀ امروز یاری رساند و هم قادر است همانند«شاه کلیدی» در دست سیاست گذاران و مدیران اجرایی جامعه، زمینۀ مبارزۀ درست با این نابسامانهای را فراهم آورد. در باور این گروه از جامعه شناسان و پژوهشگران علوم اجتماعی ریشه همه – یا دست کم- بسیاری از نابسامانی ها یا ناهنجاریهای جامعۀ امروز در کمبود یا نبود سرمایه اجتماعی نهفته است.
استقبال کم نظیر از این مفهوم در حوزه های گوناگون علوم اجتماعی مانند جامعه شناسی(Bordieu; 1983; Coleman 1988)، علوم سیاسی (Putnam 1993; Fakuyma 1999) و اقتصاد (Collier 1998; paldam & Sernden 1999) سبب شده است تا در دو دهه گذشته بخش مهمی از ادبیاتی که در این چند حوزه تولید شده به بررسی کم و کیف سرمایه اجتماعی در جامعه های صنعتی امروز اختصاص یابد. در این میان رویدادهای اجتماعی مهم دهه های گذشته مانند:فروپاشی نهاد خانواده و ناپایدارشدن روابط اجتماعی در آمریکا و اروپا، کاهش میزان همبستگی اجتماعی در کلان شهرهای جهان و از رونق افتادن فعالیت های اقتصادی در برخی از ناحیه های کلان شهرها، گسترش ناهنجاری های رفتاری در میان جوانان و نوجوانان و ناامنی در مدرسه های آمریکایی و انگلیسی و ... و نیز فراز و نشیب ها و پیچیدگی هایی که در اجرای سیاست همگرایی میان اعضای اتحادیه اروپا به ویژه پس از به گردش درآمدن پول واحد اروپایی «یورو» پدید آمد(conscise projects2000-2003) همگی زمینه های لازم برای نظریه پردازی دربارۀ این مفهوم را فراهم آورد و سبب شد تا انبوهی از کتابها، مقاله ها، گزارش ها و ...«سرمایه اجتماعی» را به مفهومی«اسطوره ای» بدل سازد(Dcfilippis, 2001) سازمان جهانی بهداشت نیز کیفیت زندگی را احساس فرد از وضعیت زندگی خود در قالب نظام ارزشی و فرهنگی و بر پایه ی آرمان ها، انتظارات، استانداردها و علایق فرد تعریف کرده است که دارای حیطه های جسمی، روانی، سطح استقلال، ارتباطات اجتماعی، محیطی و عقاید شخصی می باشد.
ویژگی مفهوم کیفیت زندگی آن است که بتواند شامل تمام کیفیات (مفاهیم) جامعه شناختی شود. یعنی گسترده بزرگی از مفاهیم جامعه شناسی می تواند در چتر کیفیت زندگی قرار بگیرد. اما وجه مهم این مفهوم آن است که معمولاً برای بررسی عملکرد و نتایج سیاست ها و برنامه ها مورد استفاده قرار می گیرد.(اسچیوسلروفیشر، 129:1985) به همین خاطر معمولاً در هر زمینه بنابر انتظارات سیاستگذاران و مجریان برنامه های اجتماعی تعریف می شود. برخی مؤلفان کیفیت زندگی را تنها احساس کلی خوشبختی دانسته اند(میلبراث36:1978).
در این پژوهش می کوشیم چگونگی تأثیرگذاری جنبه های ساختاری(نقش ها، قواعد، شبکه ها، شیوه ها و رسوم) و شناختی(هنجارها، ارزش ها، اعتماد، انسجام، معامله متقابل، نگرش ها و باورها) سرمایه اجتماعی و همچنین متغیرهای زمینه ای بر رضایت کیفیت زندگی در بین پرسنل بیمارستان امیرالمؤمنین(ع) شهر اراک مورد بررسی قرار دهیم.
2-1ایده آغازین
اصطلاح سرمایه اجتماعی در سه دهه گذشته موضوع بررسی های بسیاری در علوم اجتماعی و بویژه در جامعه شناسی بوده است. این اصطلاح توانست در کمتر از دو دهه ادبیات بسیار گسترده ای را به خود اختصاص دهد و به مفهوم کمابیش اسطوره ای تبدیل شود. مفهوم سرمایه اجتماعی می تواند جامعه شناسان را در بررسی علمی نابسامانی های جامعه امروز یاری رساند و هم قادر است همانند شاه کلیدی در دست سیاستگذاران و مدیران اجرایی جامعه، زمینه مبارزه درست با این نابسامانیها را فراهم آورد و باعث بالا رفتن سطح کیفیت زندگی افراد جامعه شود. در این پژوهش ایده آغازین در ذهن پژوهشگر چنین بوده است که عوامل اصلی سرمایه اجتماعی نقش مهمتر و پر رنگتری در بالا بردن سطح کیفیت زندگی افراد جامعه خواهد داشت.
3-1پرسش آغازین
از دیدگاه بزرگان جامعه شناسی به ویژه «ریمون بودون» و «آلن توون» و«پی یر بوردیو» موضوع تحقیق الزاماً باید در قالب پرسش آغازین و هر چه صریحتر و روشن تر بیان شود.«کرلینجر» نیز معتقد است مسائلی که ابتدا به صورت سؤالی مطرح شوند قابلیت تجزیه و تحلیل و تبیین علمی بیشتری خواهند داشت(کرلینجر، 42:1377) بر این اساس ضمن بررسی و شناخت اهمیت و ابعاد پدیدۀ سرمایۀ اجتماعی و کیفیت زندگی این سؤال پیش می آید که چگونه سرمایۀ اجتماعی بر ارتقاء یا تنزل سطح کیفیت زندگی افراد جامعه تأثیر می گذارد؟
4-1تاریخچه مطالعاتی
اصطلاح سرمایه اجتماعی را نخستین بار در سال 1916 توسط هانی فان مطرح شد که بر جنبه کار خیر، دلسوزی متقابل ورابطه اجتماعی تاکید داشت. اگرچه پیش از آن و در قرن نوزدهم، این مفهوم به صورت غیر مستقیم از سوی کارل مارکس طرح شده بود. پس از هانیفان، به مدت نزدیک به نیم قرن، اثر قابل توجه ای در اینباره منتشر نشد تا این مفهوم در اثر کلاسیک "جین جاکوب"[1] (1961) با عنوان «مرگ و زندگی در شهرهای بزرگ آمریکایی»[2]مجدداً به کار گرفته شد. وی در این کتاب توضیح داده است که شبکه های اجتماعی فشرده در حومه ی قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه ای اجتماعی را تشکیل می دهند و در زمینه حفظ نظافت، نداشتن جرم و جنایت خیابانی و بهبود کیفیت زندگی در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی محیط و نیروی انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند. "گلن لوری"[3]اقتصاددان همچون "ایوان لایت"[4]جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 برای توصیف مشکل توسعه اقتصاد درون شهری به کار برد. در اقتصاد گویا اولین بار"پیر بوردیو"[5]از این عنوان استفاده کرده است ولی اولین نظریه ها را "کلمن"[6]و "پاتنام"[7]ارائه داده اند.
گرچه مفهوم کیفیت زندگی از اواخر قرن بیستم مورد توجه جامعه شناسان قرار گرفته است، اما ریشه های آن در جامعه شناسی را می توان تا اواسط قرن بیستم پی گرفت. در جامعه شناسی اولین اثر مهم درباره کیفیت زندگی از آگبرن(1946) می باشد که دربارۀ حیات روستایی در ایالات متحده نوشته شده است. در دهۀ 1960 هنگامی که جامعه شناسان علیه چیرگی شاخص های اقتصادی واکنش نشان دادند، مفهوم کیفیت زندگی در پژوهش های اجتماعی اهمیت یافت اما آن هنگام تمام شاخص های کیفیت زندگی، عینی بودند. در دهۀ 1970 شاخص های ذهنی هم برای سنجش کیفیت زندگی اضافه شدند، اولین بار کمپل و همکاران در اثر خود در سال 1976 به شاخص های ذهنی و روان شناختی کیفیت زندگی در سطح ملی و بین المللی می پردازند. در ایالات متحده آمریکا از دهه 1960 انستیتو تحقیقات اجتماعی در میشیگان و مرکز نظرسنجی شیکاگو کیفیت زندگی را می سنجد و از سال 1995 با تأسیس انجمن بین المللی پژوهش های کیفیت زندگی، سنجش این مفهوم به خوبی نهادینه شده است.(فیلپس، 2006). توجه به مفهوم کیفیت زندگی در مجامع علمی و نیز در میان سیاست گذاران روبه فزونی است و این مفهوم در بسیاری از حوزه های علوم اجتماعی و بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد. به واقع می توان گفت که کیفیت زندگی مفهومی بین رشته ای در علوم اجتماعی است.
سرمایه اجتماعی در ایران
طی سالیان اخیر بحث سرمایه اجتماعی در ایران نیز مورد توجه بسیاری از محققان و نظریه پردازان قرار گرفته و در پی آن، بسیاری از کارهای نظری و تجربی نیز صورت گرفته است. آنچه از میان این آثار و نتایج منتشر شده آنها می توان استخراج کرد، چند حکم کلی است. اول اینکه سرمایه اجتماعی در ایران به صورت عمومی پایین است. دوم اینکه سرمایه اجتماعی درون گروهی بیش از سرمایه اجتماعی بین گروهی در ایران فعال است و البته سرمایه اجتماعی درون گروهی نیز بیش از پیش در حال فرسایش و تقلیل است(شارع پور، 101:1380 و تاجبخش 158:1382).
در پی این مباحث، تحقیقات تجربی نیز تا حددی میزان نازل سرمایه اجتماعی در ایران را نشان می دهد. این تحقیقات به تأسی از موارد مشابه خارجی صورت گرفته و هر یک به میزان و در سطحی به رابطه سرمایه اجتماعی و مسائل اجتماعی دیگر می پردازند. به عنوان نمونه تحقیقاتی صورت گرفته است که رابطه سرمایه اجتماعی را با رفاه بهزیستی، توسعه و رشد اقتصادی سنجیده است و در نهایت از ارتباط معنادار بین این دو خبر داده اند(بعنوان مثال نگاه کنید به غفاری، 1383 و 1385).
میرطاهر موسوی و همکاران(1386) میزان سرمایه اجتماعی را در استان های مختلف کشور و رتبه های آن ها را در یک تحقیق پیمایشی تعیین کرده اند. صرف نظر از قضاوت در باره اعتبار شاخص ها، اگر این رتبه ها را بر اساس درجه توسعه یافتگی استان های مختلف مورد مطالعات قرار دهیم، نتایج قابل توجهی بدست می آید. طبق مطالعات صورت گرفته استان های کشور از لحاظ شاخص های توسعه به پنج دسته به شرح زیر تقسیم می شوند(موسایی و دیگران، 1387).
دسته اول، استان های کاملاً توسعه یافته شامل: تهران، خراسان، اصفهان، کرمان، فارس و یزد
دسته دوم، استان های توسعه یافته شامل: قم، مرکزی و آذربایجان شرقی
دسته سوم، استان های در حال توسعه شامل: هرمزگان، چهارمحال و بختیاری، قزوین، مازندران، گیلان، گلستان، آذربایجان غربی، همدان، خوزستان و سمنان
دسته چهارم، استان های توسعه نیافته شامل: اردبیل، لرستان، کردستان، بوشهر و سیستان وبلوچستان.
دسته پنجم، استان های کاملاً توسعه نیافته شامل: کهکیلویه و بویر احمد و ایلام.
سرمایه اجتماعی دارای بالاترین رتبه بوده در حالی که دسته اول دارای کمترین میزان سرمایه اجتماعی است. دو دسته دیگر نیز در رتبه وسط قرار دارند. به زبان ساده تر با ادغام گروه چهارم و پنجم رابطه معکوسی بین درجه توسعه یافتگی و سرمایه اجتماعی وجود دارد و این مطلب به این دلیل است برنامه های توسعه در ایران به احتمال قوی در پنجاه سال اخیر سرمایه های اجتماعی گذشته را دچار فرسایش کرده، بدون این که بتواند سرمایه اجتماعی از نوع جدید را جایگزین آن سازد.
به هر حال به نظر می رسد بررسی های تجربی در ایران همچون تحقیقات سایر کشورها نشان داده است که نوع برون گروهی سرمایه اجتماعی یا همان سرمایه اجتماعی متصل کننده، عامل مثبت است و نوع درون گروهی سرمایه اجتماعی یا همان سرمایه اجتماعی پیوند دهنده تا حد زیادی به صورت منفی و بازدارنده عمل می کند. اما با تکیه بر نظریه همیاری نباید فراموش کرد که آنچه در این میان اهمیت دارد، ذکر این نکته است که درباره ایران نیز نمی توان مستقل از سایر کشورها، نظریه پردازی کرد. به بیان دیگر، اگر به بررسی رابطه سرمایه اجتماعی با توسعه و رشد اقتصادی می پردازیم، نباید فراموش کنیم که این رابطه، بیش از هر چیز در زمینه اجتماعی و تاریخی یک جامعه معنا می یابد و هرگز رابطه ای علی و ضروری نبوده و نیست و از آن مهمتر اینکه، به هر حال سرمایه اجتماعی وجوه، ابعاد و شاخص های گوناگونی دارد که دفاع از رابطه بین تمامی آنها با توسعه اقتصادی چندان بدیهی به نظر نمی رسد. پس باید دید و سنجید که بین کدام یک از ابعاد، وجوه و شاخص های سرمایه اجتماعی با مفهوم مورد نظر رابطه وجود دارد. اکنون با مباحثی که مطرح شد، می دانیم که سرمایه اجتماعی در یک زمان و مکان خاص به گونه ای عمل می کند که الزاماً در زمان و یا مکان دیگر نمی توان پیش بینی کرد که همان گونه عمل نماید.
ضمن اینکه الزاماً و همواره تأثیر سرمایه اجتماعی، مثلاً بر رفاه اجتماعی و توسعه و رشد اقتصادی مثبت نیست. پس درباره پژوهش های جاری در باب سرمایه اجتماعی باید کارهای نظری و تجربی تازه ای انجام پذیرد تا فرضیات موجود، اثبات یا رد شود. ضمن اینکه، برای هر کار تجربی ای که صورت می گیرد، نیاز مبرم به یک بانک اطلاعاتی قوی و مستند است، امری که متأسفانه در ایران هرگز مورد توجه نهادهای مسئول قرار نگرفته و عزمی هم برای ایجاد چنین بانکی وجود ندارد.
5-1 بیان مسئله
در سال های اخیر سرمایه اجتماعی به عنوان یک مفهوم بسیار مرسوم و مورد بحث وجدل به صورت شعار روز سیاستمداران ونخبگان دانشگاهی درآمده است. سرمایه اجتماعی مفهومی چند بعدی در علوم اجتماعی و تاثیر گذار بر بسیاری از حوزه های جامعه است ودر ادبیات مرتبط با توسعه نیز جایگاهی ویژه یافته است ،به گونه ای که برخی آن را حلقه ی مفقوده ی توسعه میدانند.
توجه جدی به مفهوم سرمایه اجتماعی به دهه1960 میلادی وجنبش های اجتماعی مانند فمنیسم و برابری خواهی سیاهان باز میگردد.(توکوپل،1347 و دورکیم،1381)
سرمایه دارایی است که می توان از آن برای دستیابی به منابع مطلوب استفاده کرد و همچنین آن را سرمایه گذاری کرد تا خود را افزایش دهد. پیربوردیو جامعه شناس مارکسیستی در جستجوی منابع طبقه مسلط برای باز تولید فرادستی خود چهار نوع سرمایه را نام برده است:
1-سرمایه مادی 2- سرمایه فرهنگی 3- سرمایه اجتماعی 4- سرمایه نمادی یاانسانی(بوردیو و واکوانت،1992: 119)
سرمایه اجتماعی مجموعه هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می گردد، یعنی سرمایه اجتماعی به عنوان توانایی افراد برای کار با یکدیگر در جهت اهداف عمومی در گروه ها و سازمان ها تعریف میشود.(فوکویاما، 1999)
از نظر پاتنام منظور از سرمایه اجتماعی وجوه گوناگون سازمان های اجتماعی نظیر اعتماد، هنجارها وشبکه هاست که می توانند با ایجاد و تسهیل امکانات هماهنگ، کاریی جامعه را بهتر کنند (ازکیا و غفاری،1383 :278)سرمایه اجتماعی را می توان حاصل پدیده های ذیل در یک سیستم اجتماعی دانست:اعتماد متقابل،تعامل اجتماعی متقابل، گروه های اجتماعی، مشارکت اجتماعی، هویت اجتماعی و گروهی، احساس وجود تصویری مشترک از آینده، کار گروهی و انسجام اجتماعی.(فلورا، 1999: 240)
در میان انواع سرمایه ها، سرمایه اجتماعی ویژگیهای خاصی دارد:
اولا تنها سرمایه ای است که رابطه ای است و در ضمن رابطه اجتماعی بوجود می آید،
دوم آنکه مانند برخی دیگر از انواع سرمایه به طور کامل انتفال پذیر نیست،
ویژگی مهمتر آنکه سرمایه اجتماعی فرد رابطه روشنی با جایگاه او در شبکه اجتماعی جامعه دارد. حال همین جایگاه فرد است که میزان بهره او از کیفیتهای زندگی را مشخص می سازد.
سرمایه اجتماعی هر جامعه ناشی از وضعیت فرهنگی و اجتماعی موجود است. در واقع سرمایه اجتماعی یکی از شاخص های مهم وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعه است.
سرمایه اجتماعی شامل شبکه ها وهنجارها واعتماد اجتماعی که جزء زندگی اجتماعی هستند، شهروندان ومشارکت کنندگان را قادر می سازد تا برای رسیدن به اهداف مشترک با یکدیگر همکاری می نمایند. مشارکت بیشتر مردم در نهادهای اجتماعی وعدم وجود موانع مشارکت مدنی نقش موثری در افزایش سرمایه اجتماعی دارد و افزایش سرمایه اجتماعی نقش مهمی در مشارکت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خواهد داشت.
وجود سرمایه اجتماعی کلید استقرار جامعه مدنی و حیات شهروندی و فقدان سرمایه اجتماعی مانع اساسی بر تاسیس و استقرار آن است. جوامع دارای این نوع سرمایه بستری مناسب برای شکل گیری جامعه مدنی توانمند، پاسخگو و کار آمد فراهم می سازند. اما درمقابل، تهی شدن یک جامعه از سرمایه اجتماعی به ناکار آمدی بسیاری از سیاست ها و طرح های پیشنهادی در حوزه برنامه ریزی منجر می شود.
سرمایه اجتماعی در جامعه ای تابعی از موجودی فضیلت های اخلاقی آن جامعه است و با همه سطوح کلان (دولت ها و نهادهای حکومتی) میانه(حکومت هابی محلی، سازمان ها و نهادهای مدنی ) وفرد (رفتار فردی ) ارتباط دارد . ( حاجی پور ، 1385 :57)
لیندستروم معتقد است که سرمایه اجتماعی هم در کاهش رفتارهای خطرآفرین برای تندرستی و همچنین در رویارویی با نابرابرهای اقتصادی – اجتماعی و چنین رفتارهایی سودمند است .(لیندستروم،2002))
ویلکینسون نیز دریافته است که سرمایه اجتماعی با میزان جرائم خشونت آمیز نسبت معکوس دارد، یعنی هر اندازه میزان سرمایه اجتماعی پایین تر باشد جرایم خشونت آمیز بیشتر است وبالعکس)ویلکینسون، 1998 : 102)
دیگر متغیر اصلی در این پژوهش کیفیت زندگی می باشد که به عنوان یک متغیر وابسته در نظر گرفته شده است تا به بررسی میزان تاثیر سرمایه اجتماععی بر آن بپردازیم.
برخی مولفان کیفیت زندگی را تنها احساس خوشبختی دانسته اند.
سازمان بهداشت جهانی نیز کیفیت زندگی را بهزیستی در حوزه های اجتماعی و روانی و فیزیکی میداند و آن را چنین تعریف می کند:کیفیت زندگی ادراک فرد از موقعیت زندگی خود در چارچوب نظام های فرهنگی و ارزشی است که در آن زندگی می کند و با اهداف و معیارها و دغدغه های او رابطه دارد.
بنابر توضیحات فوق روشن است که مفهوم سرمایه اجتماعی پدیده ای است اجتماعی (social ) است که خصلت جمعی (issue) دارد و بی توجهی به آن در دهه های گذشته در برخی کشورهای جهان دیده شده است که از جمله به فروپاشی نهاد خانواده، ناپایدار شدن روابط اجتماعی، کاهش میزان همبستگی اجتماعی، از رونق افتادن فعالیت های اقتصادی، گسترش ناهنجاری های رفتاری در میان جوانان ونوجوانان و ناامنی در موسسه های آموزشی، از میان رفتن اعتماد اجتماعی و انسجام اجتماعی در بین افراد جامعه می توان اشاره کرد. بی توجهی به این پدیدهاستانداردها ومعیارهای جامعه را مورد تهدید قرار می دهد و جامعه را به چالش می کشد.
کیفیت زندگی نیز طبق تعریف میلبراث احساس کلی خوشبختی است که سازمان بهداشت جهانی هم آن را بهزیستی در حوزه های اجتماعی، روانی وفیزیکی و به نحوی به رفاه اجتماعی افراد جامعه مرتبط است و برای ارتقای سطح رفاه و کیفیت زندگی افراد بایستی عوامل تاثیر گذار بر آن شناسایی و تقویت شوند. پس پژوهش را با این پرسش آغاز می کنیم که آیا سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی افراد تاثیر دارد یا ندارد؟
6-1حدود مطالعاتی
در هر تحقیق حدود مطالعاتی اساساً به تعیین مرزها، کرانه ها و حدود تحقیق می پردازد تا بدین وسیله گستره و دامنه پژوهش مشخص و معین گردد. در پژوهش های علوم انسانی به صورت اعم و علوم اجتماعی به صورت اخص الزاماً تعیین محدوده های زمانی و مکانی اهمیت ویژه ای برخوردار است. محدوده مکانی این رساله در بین پرسنل بیمارستان امیرالمؤمنین(ع) شهر اراک و محدودۀ زمانی آن نیز سال 1389 می باشد. البته محدوده و قلمروی نظری این مطالعه در حوزۀ اجتماعی بوده که بنابراین حدود مطالعاتی این پژوهش پرسنل بیمارستان امیرالمؤمنین(ع) شهر اراک می باشد.
7-1 اهمیت و ضرورت تحقیق
مفهوم سرمایه اجتماعی یک مفهوم فرارشته ای است که اخیرا مورد توجه بسیاری از شاخه های علوم انسانی قرارگرفته است. این مفهوم درواقع پل ارتباطی مهمی بین اقتصاد، جامعه شناسی و علوم سیاسی خواهد بود تا با نگرشی جدیدتر به بررسی ارزشهای اجتماعی، مخصوصا ارزش ارتباطات مردمی برای دستیابی به اهداف مشترک کلان بپردازد(فیلد،2003، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
مفهوم سرمایه اجتماعی بر روابط میان انسانها تمرکز دارد. روابطی که در تمام لحظات زندگی روزمره و در طول عمر انسانها جریان داشته و رفتارو نگرش آنها را تحت تاثیر قرار میدهد(رنانی،1381 :35) به طور کلی می توان مفهوم اصلی سرمایه اجتماعی را در سه جمله بیان کرد: ارتباطات مهم هستند، با ایجاد ارتباط با یکدیگر مردم دست به کارهایی میزنند که به تنهایی یا قادر به انجام آن نیستندیا برای انجام آن مشکلات فراوانی خواهند داشت(حسینی،1384 : 62 ) .وجود سرمایه اجتماعی شرط لازم ونه کافی برای نتیجه بخشی سرمایه ها وسیاست های اجتماعی واقتصادی است. بررسی دقیق تر سرمایه اجتماعی، ما را به این مطلب می رساند که بدون وجود این سرمایه، هیچ اجتماعی به هیچ سرمایه ای نمی رسد.
امروزه، سرمایه اجتماعی نقشی بسیار مهمتر از سرمایه فیزیکی و انسانی را در جوامع ایفا می کند و شبکه های روابط انجام بخش میان انسان ها و سازمان هاست. در غیاب سرمایه اجتماعی سایر سرمایه ها اثربخشی خود را از دست می دهند و بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راه های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار و دشوار می شود.
از جمله اثرات بی توجهی به مفهوم سرمایه اجتماعی که در دهه های گذشته به وضوع در برخی کشورهای جهان دیده شده است عبارتند از: فروپاشی نهاد خانواده و ناپایدارشدن روابط اجتماعی کاهش میزان همبستگی اجتماعی، از رونق افتادن فعالیت های اقتصادی، گسترش ناهنجاریهای رفتاری در میان جوانان و نوجوانان و ناامنی در مؤسسه های آموزشی، از میان رفتن اعتماد اجتماعی و انسجام اجتماعی در بین افراد جامعه که بی توجهی به این موضوع باعث ایجاد اختلال و بی نظمی عمومی در جامعه خواهد شد. و در نتیجه باعث کاهش سطح کیفیت زندگی افراد و اقشار جامعه خواهد شد، بنابراین برای بالا بردن سطح کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی افراد جامعه توجه جدی به این موضوع امری لازم و اجتناب ناپذیر است و توجه بیشتر مسئولان و مقامات و دست اندرکاران این امر را می طلبد.
8-1 تعریف مفاهیم و اصطلاحات کلیدی
اساساًدر هر پژوهش علمی مفاهیم و اصطلاحات کلیدی و همچنین متغیرهای اصلی الزاماً تعریف مفهومی و عملیاتی می شوند. مفاهیم کلیدی در این پژوهش با توجه به موضوع و فرضیه های تحقیق عبارتند از سرمایه و انواع آن شامل سرمایه اجتماعی، سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی، سرمایه انسانی و کیفیت زندگی و متغیرهایی که برای تعریف این مفهوم استفاده شده است. شامل:
سرمایه[8]:از نظر«بوردیو» سرمایه هر گونه خاستگاه و سرچشمه، در عرصه ی اجتماعی است که در توانایی فرد برای بهره مندی از منابع خاصی که در این صحنه حاصل می گردد مرثر واقع می شود. سرمایه اساساً به سه صورت دیده می شود: اقتصادی(دارایی مالی و مادی)، فرهنگی(کالا، مهارت ها و عناوین نمادین کمیاب) و اجتماعی(منابعی که به صرف عضویت در گره به خود تعلق می گیرد)(استونز، 335:1385). به اعتقاد «بوردیو» سرمایه اقتصادی[9]بلاواسطه و مستقیماً به پول تبدیل می شود و به صورت حق مالکیت[10]، نهادی می گردد. سرمایه فرهنگی[11]که در شرایط خاصی قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی است و می تواند به صورت مدارک و مدارج تحصیلی نهادی گردد. و سرمایه اجتماعی[12]که شامل تکالیف و الزامات اجتماعی یا پیوندهاست و می تواند در شرایط خاصی به سرمایه اقتصادی تبدیل شود(شارع پوروخوش فر، 1381: 137-136). به عبارت دیگر سرمایه به معنای(سرمایه اقتصادی) می تواند به عنوان مالکیت ثروت های مادی یا مالی، عنصر مهمی در تربیت اجتماعی و در روابط اجتماعی به خاطر تقابل بالقوه ی فقرا و ثروتمندان به شمار آید.
1- سرمایه اجتماعی[13]:سرمایه اجتماعی حاصل انباشت منابع بالقوه یا بالفعلی(مانند تخصص و مهارتها) است. که مربوط به مالکیت یک شبکه با دوام از روابط کم و بیش نهادینه شده در بین افرادی است که با عضویت در یک گروه ایجاد می شود. سرمایه اجتماعی در روابط میان افراد تجسم می یابد و موقعی سرمایه اجتماعی بوجود می آید که روابط میان افراد به شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل کند.
سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی[14]است که به کنش گر اجازه می دهد تا با استفاده از آن به منابع خود دست یابد. این بعد از ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات، مجاری اطلاع رسانی، هنجارها و ضمانت اجرایی[15]است که انواع خاصی از رفتار را تشویق کرده یا منع می شوند.(کلمن: 1377، 476)«فوکویاما» سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی می داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامع گردیده و موجب پایین آمدن هزینه های تبادلات و ارتباطات می گردد. فوکایاما سرمایه اجتماعی را به عنوان یک پدیده جامعه شناختی مورد توجه قرار می دهد. به نظر او سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد ارتباط تنگاتنگی دارد. هر چه قدر شعاع اعتماد در یک گروه اجتماعی گسترده تر باشد، سرمایه اجتماعی نیز زیاد خواهد بود. و به تبعیت از آن میزان همکاری و اعتماد متقابل اعضای گروه نیز افزایش خواهد یافت. فوکویاما منابع ایجاد کننده سرمایه اجتماعی را این گونه مطرح می نماید:
1-هنجارهایی که به لحاظ نهادی ساخته شده اند و منتج از نهادهای رسمی مانند دولت و نظام های قانونی هستند.
2- هنجارهایی که خودجوش هستند و برخاسته از کنش های متقابل اعضای یک جامعه هستند.
3- ساخت مندیهای برون زاد که برخاسته از اجتماعی غیر از اجتماع مبدأ خودشان هستند و می توانند از ایدئولوژی،فرهنگ و تجربه تاریخی مشترک نشأت بگیرند.
4- هنجارهایی که از طبیعت ریشه گرفته اند مثل خانواده، نژاد و قومیت(فوکویاما، 107:1379)
از نظر«بوردیو»، سرمایه اجتماعی حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتیجه مالکیت شبکه با دوامی از روابط نهادی شده بین افراد، و به عبارت ساده تر، عضویت در یک گروه است. البته سرمایه اجتماعی مستلزم شرایطی به مراتب بیش از وجود صرف شبکه پیوندها می باشد. در واقع، پیوندهای شبکه های می بایست از نوع خاصی باشند، یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد. روابط نهادی شده مبتنی بر اعتماد بدون رعایت تکالیف و حقوق متقابل ممکن نیست. مفهوم شهروندی که تکالیف و حقوق است ارتباط تنگاتنگی با مفهوم سرمایه اجتماعی دارد(شارع پور و خوش فر، 136:1381).
بعد شناختی سرمایه اجتماعی
این بعد به روابط متقابل و اعتماد اشاره داشته و اعتماد نیز خود به دو نوع نهادی و اجتماعی تقسیم می شود(لاک لی، 2005، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
بعد ساختاری سرمایه اجتماعی
این بعد الگوی کلی روابطی را که در سازمان ها یافت می شود در نظر دارد. بدین معنا که این بعد میزان ارتباطی که افراد با یکدیگر در سازمان برقرار می کنند در بر می گیرند.
بعد ساختاری سرمایه اجتماعی شامل پیوندهای موجود در شبکه، شکل و ترکیب شبکه و تناسب سازمانی می باشند.
2- سرمایه مادی (اقتصادی): به طور سنتی، سرمایه مادی(اقتصادی)، آن چنان که امروزه متداول است، بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. اقتصاددانان اولین گروهی بودند که مفهوم سرمایه اجتماعی را در این معنا به کار بردند. آنان این مفهوم را به مثابه دارایی های مالی یا زیرساخت های مادی تعریف کردند. فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، سرمایه اجتماعی را کل سرمایه های موجود در یک اقتصاد می داند که نه تنها شامل ساختمان و ماشین های تولیدی می شود، بلکه تجهیزاتی نظیر بیمارستان، آموزشگاه و صنایع دفاعی را هم در بر می گیرد. این تعریف بعدها با محدودتر شدن به برخی هزینه های دولتی اصلاح گردید و جانشین سرمایه اجتماعی برای اقتصاددانان، اصطلاحات دیگری مانند:«زیرساخت اجتماعی» و «خدمات اجتماعی» می تواند باشد.
3-سرمایه انسانی: مفهوم نزدیک دیگر به سرمایه اجتماعی، سرمایه انسانی است این مفهوم به معنی سرمایه گذاری به منظور پرورش انسانی فرهیخته، سالم و مطلع است و شامل مراقبت های خانوادگی سال های پیش از آموزش پیش دبستانی، کارآمدی بعد از پایان تحصیلات مدرسه، سرمایه گذاری در آموزش رسمی دانشگاهی و سرمایه گذاری در اطلاعات بازار کار از طریق جستجوی شغل است. در واقع سرمایه انسانی را باید مهارت و توانایی(آنچه که در گروه های داوطلبانه بدان شدیداً نیازمندیم) دانست که افراد آن را کسب می کنند؛ مانند توانایی هایی در زمینه کسب میزان تحصیلات، توانایی های کلامی و ارتباطی، اعتماد به نفس، قدرت رهبری و ... و از این توانایی ها می توان به عنوان ابزاری برای رشد و توسعه سرمایه های اجتماعی استفاده کرد. می توان از جامع ای که ذخیره مطلوبی از سرمایه اجتماعی دارد این انتظار را داشت که در تولید سرمایه های انسانی و تقویت آنها نیز موفق باشد. اما در بیان تفاوت میان این دو وجه سرمایه می توان گفت: سرمایه اجتماعی متعلق به گروه ها است نه به افراد(توسلی، 1379 :13).
بسترهایی همچون خانواده، سازمان ها و گروه های مدنی که امروزه با گسترش ارتباطات سیار، بسیار اهمیت یافته اند، می تواند بستر مناسبی برای سرمایه اجتماعی باشد. به تعبیر دیگر مبنای سرمایه اجتماعی در ویژگی های جمعی و ساختاری یک جامعه نهفته است و هنجارهایی که شالوده سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهد در صورتی معنا پیدا می کنکد که بیش از یک نفر در آن سهیم باشد(مانند گروه های داوطلبان)، اما سرمایه انسانی متعلق به افراد است(همان: 25).
4-سرمایه فرهنگی[16]: یکی دیگر از مفاهیم نزدیک به سرمایه اجتماعی، سرمایه فرهنگی است. به تعبیر پیتر بوردیو[17]وقتی از سرمایه فرهنگی سخن می گوییم مجموعه ای از دانش ها و توانایی های شناختی را مد نظر قرار می دهیم که در شکل کالاها و ابزارهای فرهنگی متجلی می شود. در این معنا که بی شباهت به مفهوم سرمایه انسانی در نزد کلمن نیست، سرمایه فرهنگی تمام آن چیزی است که امروزه ما به عنوان کالاهای فرهنگی می شناسیم. این کالاها صورتی از سرمایه فرهنگی هستند که بر روابط اجتماعی و ساخت شبکه پویا و کارآمد اجتماعی تأثیر می گذارند. صورت دیگر سرمایه فرهنگی خود را بیشتر در عادات و نگرش افراد جامعه نمایان می سازد. در این معنا سرمایه فرهنگی، تمایلات، عادات و نگرش هایی را در بر می گیرد که استعداد استفاده از شرایط و توانایی های بالقوه را به افراد می دهد تا بر وجوه شناختی و معرفتی خود بیفزایند. تمام مهارتها و آمادگی هایی را که می توان در محیط خانه و مدرسه به کودکان آموخت، نظیر احساس مفید بودن، توانایی ابزار وجود و اظهار نظر و مهارت های دیگر، از این دسته اند. به این ترتیب در می یابیم که سرمایه اجتماعی کمک می کند تا پتانسیل ها و استعدادهایی که پراکنده و بصورت فردی در اختیار افراد جامعه است(یعنی همان سرمایه انسانی و فرهنگی) به شکل جمعی برای رفع مشکلات و معضلات موجود در مناسبات بین فردی به کار گرفته شود(همان: 26).
دو تفاوت مهم سرمایه اجتماعی با دیگر سرمایه ها مانند سرمایه مادی و فیزیکی این است که این شکل از سرمایه حاصل روابط و تعاملات اجتماعی مبتنی بر اعتماد و مشارکت اعضای گروه های اجتماعی است و به شکل عینی و فیزیکی وجود ندارد و تفاوت دیگر این که از نظر کلمن سرمایه اجتماعی هر چه بیشتر مصرف شود، افزایش خواهد یافت و در صورت عدم مصرف روب به کاهش و نابودی خواهد گذارد(همان: 26).
9-1 متغیرهای اصلی سرمایه اجتماعی
اعتماد اجتماعی[18]:اعتماد، لازمه شکل گیری پیوندها و معاهدات اجتماعی است. اعتماد اجتماعی، ایجاد کننده تعاون و همیاری است و فقط در این حالت است که در عین وجود تفاوت ها قادر به حل مشکلات و انجام تعهدات اجتماعی می شود. اعتماد اجتماعی برگرفته از عدالت(برابری) بوده و امنیت اجتماعی نیز زاینده آنها می باشد. آنتونی گیدنز[19]، اعتماد و تأثیر آن بر فرآیند توسعه را زیربنا و زمینه ساز اصلی در جوامع مدرن می داند، هر جا که سطح اعتماد اجتماعی بالا باشد، مشارکت و همیاری مردم در عرصه های اجتماعی بیشتر و آسیب های اجتماعی کمتر است (اکبری، 11:1383).
زتومکا که در میان جامعه شناسان معاصر، مبحث اعتماد اجتماعی را مورد عنایت ویژه قرار داده، معتقد است که توجه به اعتماد اجتماعی ایده جدیدی نیست، بلکه یک جریان چند قرنی است. به نظر او برخورداری جامعه جدید از ویژگی های منحصر به فردی چون آینده نگری، شدت وابستگی متقابل، گستردگی و تنوع جوامع، تزاید نقش ها و تمایز اجتماعی، بسط نظام انتخاب، پیچیدگی نهادها و افزایش ابهام، ناشناختگی و تقویت گمنامی و غریبه بودن نسبت به محیط اجتماعی، باعث توجه به اعتماد اجتماعی و نقش آن در حیات اجتماعی و رشد نوعی جهت گیری فرهنگ گرایانه که در خود نوعی چرخش از مفاهیم سخت به مفاهیم نرم را دارد، شده است. چنین چرخشی زمینه توجه عمیق تر به مفاهیم اعتماد را به دنبال داشته و در طی دو دهه گذشته شاهد موج جدیدی از مباحث مربوط به اعتماد در مفاهیم علوم اجتماعی بویژه جامعه شناسی هستیم(ازکیا و غفاری، 278:1383).
بی اعتمادی، پدیده ای روان شناختی است که فرد اطمینان به خود را از دست می دهد و به ناتوانی خود اذعان دارد این روند از نقطه نظر کلان به بی اعتمادی در سطوح ملی می رسد، پدیده بی اعتمادی توان حرکت و خلاقیت را از خود می گیرد و او را به موجودی بی تحرک و خنثی تبدیل می کند. بحران سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در سطح جامع و فراگیر شدن آن باعث بی اعتمادی افراد و سلب اعتماد نسبت به همدیگر و مجموعه آنها نسبت به جامعه می شود. و اتحاد و پیوستگی ملی به قیمت کسب امنیت فردی به خطر جدی می افتد. بشریت چنین وضعیت، نزول معیارهای اخلاقی فرد و نادیده گرفتن معیارهای جمعی و در نهایت تجاوز به حقوق دیگران حتی به صورت آشکار و بصورت باجگیری های مختلف است.(اکبری، 11:1383)
بطور خلاصه اعتماد اجتماعی را می توان میزان اعتماد فرد به آشنایان (اعضای خانواده، خویشاوندان، دوستان، همکاران و همسایگان) اعتماد به غریبه ها و سازمان های مختلف و نمایندگان حکومت(مدیران، سازمانها و نمایندگان مجلس) و قابلیت اعتماد را میزان ریسک پذیری و قابل اعتماد دانستن محیط زندگی از نظر فرد(عدم یا وجود دزدی یا کلاهبرداری در آن) تعریف کرد.
مشارکت اجتماعی[20]:مفهوم مشارکت، قدمتی به درازای تاریخ زندگی اجتماعی بشر دارد که در طول حیات طولانی خود روند تکامل و دگرگونی را پشت سر گذاشته و به اقتضای شرایط زمانی و مکانی خود، تعاریف مختلفی به خود دیده است. کائوئری اعتقاد دارد که مشارکت به قدمت تاریخ بشری پیشینه دارد چرا که نظر و عمل مشارکت در بطن هر جامعه و در مفاهیمی چون دلبستگی، اتحاد، همکاری، انجمن و مانند آنها نهفته است و از قدیم شالوده پیدایش اجتماعی- انسان شناختی نوع بشر تلقی شده است(اکبری، 28:1383-27).
مشارکت اجتماعی بر آن دسته از فعالیت های ارادی دلالت دارد که از طریق آنها اعضای یک جامعه در امور محله، شهر و روستا شرکت کرده و به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در شکل دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند(محسنی تبریزی، 23:1369).
مشارکت اجتماعی با مشارکت مردمی قرابت نزدیکی دارد، زیرا مشارکتی است که از متن جامعه بر می آید و عرصه های مختلف زندگی اجتماعی را در بر می گیرد. چنین مشارکتی در برنامه های عمران اجتماعی به ویژه در سطح روستاها، جایگاه ویژه ای دارد که غفلت از آن و فراهم ساختن بسترهای لازم برای بسط بهره گیری مناسب از آن، برنامه های عمران اجتماعی را در سطوح مختلف دچار مشکل و نارسایی می کند. نمود عینی مشارکت اجتماعی، وجود نهادهای مشارکتی چون انجمن ها، گروه ها، سازمان های محلی و غیردولتی است.
تعدد و گستردگی سازمان های محلی و غیردولتی در یک جامعه، شاخص و بیانگر وجود مشارکت اجتماعی در آن جامعه است، تا جایی که جامعه مدنی به واسطه بسط و گسترش مشارکت های اجتماعی و نهادهای مدنی تعریف می شود. نهادهای مدنی، تشکل هایی مردمی و غیردولتی هستند که در حد فاصل توده های مردم با دولت به وجود می آیند و بخشی ازم ردم را برای دست یابی به هدفی مشخص در یکی از حوزه های اجتماعی، سازماندهی می کنند. «دامنه فعالیت این نهادها که به منظور مشارکت سازمان یافته مردم تشکیل می گردند، بسیار گسترده است. اتحادیه های صنفی، احزاب سیاسی، بنگاه های اقتصادی خصوصی، شرکت های تعاونی.
حمایت اجتماعی : حمایت اجتماعی میزان برخورداری از محبت و توجه و مساعدت اعضاء خانواده و دوستان و سایر افراد می باشد که فرد از آنها برخوردار است (cobs,1976:38 ).
حمایت اجتماعی می تواند حمایت عاطفی، ابزاری یا مالی ( اقتصادی) و حمایت دولتی باشد. حمایت عاطفی را می توان ایجاد نوعی رابطه صمیمی و با محبت نظیر دوست داشتن و عشق ورزیدن و احترام گذاشتن به دیگران تعریف کرد. حمایت اقتصادی یا ابزاری را می توان در انجام کارهایی چون پول یا ابزاری یا کمکی به دیگران قرض دادن مشاهده کرد. حمایت دولتی زا نیز در ارائه خدمات و تسهیلات از سوی دولت و نهادهای دولتی می توان تعریف کرد.
حمایت اجتماعی تعهدات متقابلی را به وجود می آورد و حالتی را ایجاد می کند که در آن شخص احساس دوست داشته شدن، مراقبت، عزت نفس و ارزشمند بودن داشته و اینها با نتایج سلامتی و کیفیت زندگی ارتباط مستقیم دارند.
کیفیت زندگی:[21]سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی در بهزیستی در حوزه های اجتماعی، روانی و فیزیکی می داند و آن را چنین تعریف می کند: کیفیت زندگی ادراک فرد از موقعیت زندگی خود در چارچوب نظام های فرهنگی و ارزش است که در آن زندگی می کند و با اهداف و معیارها و دغدغه های او رابطه دارد. این امر بسیار گسترده است و به شیوه ای پیچیده تحت تأثیر سلامت فیزیکی، حالت روانی و میزان استقلال و روابط او با جنبه های مهم محیط وی قرار دارد.
در پژوهش فوق برای بررسی و ارزیابی این مفهوم چند متغیر اصلی برای آن تعریف شده است تا بتوان به صورت کمی این مفهوم کیفی را اندازه گیری کنیم.
2-2 ادبیات و پیشینه تحقیق
کلیه تحقیقات و پژوهش های علمی بر پایۀ نتایج مطالعات پیشین استوار هستند، هر تحقیق باید با اتکاء به تحقیقات و تجربیات پیش از خود شکل بگیرد. در این بخش از تحقیق پژوهشگر الزاماً تحقیقات و مطالعات مرتبط با مسأله مورد مطالعه را شناسایی و بررسی نموده و در می یابد که پژوهش های پیشین تا چه اندازه در آن موضوع و حوزه وارد شده و دامنه ی آن حوزه را تا چه میزان گسترش داده اند. در واقع هدف های کلی مطالعه پژوهش های پیشین این است که محقق بینش وسیعتری از مطالعه تحقیقات گذشته ور روند فعلی پژوهش مورد نظر به دست آورد. از سوی دیگر چنانچه مسأله تحقیق مبهم و یا ضعیف بیان شده، محقق در این بخش نواقص و ابهامات آن را رفع نموده و مسأله اهمیت متغیرها و روابط بین آنها مشخص شود تا محقق آن دسته از متغیرهایی که مهم تر و تأثیرگذارتر هستند را در فرضیه سازی بکار گیرد. علاوه بر اینها مطالعه منابع گذشته می توانتد در خصوص انتخاب روش های عملیاتی و اجرایی، انواع وسایل گردآوری اطلاعات و استراتژی و شیوه های بکار برده شده توسط محقق دیگر، بینش و رویکردی وسیع تر به محقق دهد تا محقق استراتژی تحقیق را هر چه محکم تر و استوارتر انتخاب نماید. این مبحث با بیان و ارائه خلاصه ای از اهم مباحث تحقیقات پیشین همراه است و قابلیت و توان محقق را در انتخاب اطلاعات مهم و ارتباط آنها با تحقیقات قبلی را مشخص می کند و از نقاط ضعف و قوت آن تحقیقات آگاه می شود. ضمن آنکه از هر گونه تجربه و تحقیق تکراری و غیر لازم نیز جلوگیری نموده و پژوهش های نو و بدیع را رهنمون می شود: (جوانمرد، 63:1384-62) بنابراین، این قسمت از فصل دوم طبق آنچه در ذیل آورده می شود، به دو بخش مروری بر تحقیقات داخلی و خارجی تقسیم گردیده است.
1-2-2 مروری بر تحقیقات داخلی
در پیرامون دو مقوله اصلی مورد بررسی در این تحقیق«سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی» تحقیقات مفصلی صورت پذیرفته است که هر یک را در ارتباط با عوامل مؤثر بر آن ها یا اثراتشان بر مقوله های اجتماعی دیگر مورد نقد و ارزیابی قرار داده اند. اما آنچه که برای این پژوهش حایز اهمیت بوده است، تحقیقاتی است که ارتباط فی ما بین خود این دو، یعنی اثرگذاری و یا اثرپذیری متقابل سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی یا مفاهیم کاملاً نزدیک به آنها را مورد توجه قرار داده باشند نمونه ای از چنین تحقیقاتی را به مختصر در ذیل آورده ایم.
زاهدی و دیگران (1382) درتحقیقی تحت عنوان فقر و سرمایه اجتماعی بر روی خانواده های تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی(ره) شهرستان قزوین به انجام رساندند. و در فصل نامه علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 28 به چاپ رسید یافته های این پژوهش نشان دهندۀ تفاوت معنی دار در میانگین سرمایۀ اجتماعی و مؤلفه های آن در بین خانوارهای فقیر و مرفه مورد بررسی است. همچنین نتایج کار بیانگر همبستگی منفی قوی فقر با سرمایۀ اجتماعی است به عبارت دیگر میزان سرمایۀ اجتماعی افراد و گروه ها تحت تأثیر شرایط ناشی از فقر و محرومیت قرار دارد.
شادی طلب و حجتی کرمانی(1384) در تحقیقی دیگر تحت عنوان فقر و سرمایه اجتماعی در جامعۀ روستایی بر روی مراکز دهستان های شهرستان ورامین، با تلفیقی از روش کیفی (مصاحبه عمیق و بحث گروهی) و روش کمی(پیمایش) رابطه معکوس میان فقر و مؤلفه های سه گانۀ سرمایۀ اجتماعی(اعتماد، انسجام و مشارکت) تأیید شده است ضمن آنکه دو شاخص عدم مشارکت در تصمیم سازی و نیز خشونت و نزاع متداول در جامعه مورد بررسی در زمینه بروز و گسترش فقر نقش پررنگی داشته است.
ماجدی و لهسایی زاده(1385) در پژوهشی دیگر تحت عنوان بررسی رابطۀ بین متغیرهای زمینه ای سرمایۀ اجتماعی و رضایت از کیفیت زندگی در بین روستاهای استان فارس که در فصل نامه روستا و توسعه، سال 9، شماره 4، زمستان 1385 به چاپ رسید با استفاده از روش تحقیق پیمایش سطح بالای سرمایۀ اجتماعی به سطح بالای رضایت از کیفیت زندگی می انجامد. بر این اساس مشخص شد که سرمایۀ اجتماعی در مقایسه با متغیرهای زمینه ای مانند سن، شغل و ... پیش بینی کننده ای بهتر برای رضایت از کیفیت زندگی به شمار می آید. از میان شاخص های سرمایۀ اجتماعی، اعتماد بالاترین تأثیرگذاری را در این زمینه داشته است.
غفای و اونق(1385)درتحقیقی دیگر تحت عنوان سرمایۀ اجتماعی و کیفیت زندگی در شهر گنبد کاووس که در مجلۀ مطالعات اجتماعی ایران بهار 1385، شماره 1 به چاپ رسید با استفاده از روش پیمایش نشان داد که رابطه بین دو سازه سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در سطح اطمینان 99% رابطه ای معنادار است. علاوه بر این سرمایۀ اجتماعی بر مبنای چهار سنجۀ امنیت محلی، بده بستان، تصور نسبت به محله و عضویت انجمنی 36% تغییرات کیفیت زندگی را تبیین نموده است. همچنین در مقیاس محله های مورد بررسی، یافته های تحقیق نشان از تفاوت در سرمایه اجتماعی و به تبع آن تفاوت در کیفیت زندگی را دارند.( غفای و اونق،1385)
2-2-2 مروری بر تحقیقات خارجی
علاوه بر تحقیقات انجام گرفته در داخل کشور مطالعات و تحقیقات متفاوت و بسیاری در خارج از کشور در زمینه سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی صورت گرفته که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم.
ماریا فرانکو در پایان نامه کارشناسی ارشد خود از دانشگاه ادیس کاول (Edith Cowan university) در تحلیلی پیرامون ارتباط بین سرمایه اجتماعی و تندرستی (well- being) در چهار ناحیه باسک، آندلس، گالیبیا، و والنسای اسپانیا در نیمه دهه 1990 با استفاده از روش پیمایش و تحلیل ثانوی نشان داد که بر اساس تحلیل خصیصه های اجتماعی همچون ارتباطات میان مردم، مراودات بین شهروندان و نهادهای عمومی و اعتماد اجتماعی که می توان آنها را در ذیل مقوله احساس تعلق و به هم پیوستگی شهری گرد هم آورد می توان اطلاعات مفید و ارزشمندی را درباره احساس خوشبختی و تندرستی به دست آورد.
بر این اساس مفهوم سرمایه اجتماعی برای تشریح روندی که ویژگی های فوق الذکر با مقوله تندرستی و کیفیت زندگی مرتبط می شوند مفید به فایده خواهد بود. روش اصلی این تحقیق پیمایش و تحلیل ثانوی می باشد.
جان بلک و یوشیتسوگاهایاشی از دانشگاه ناگویا ژاپن در تحقیقی تحت عنوان کنش های متقابل فضایی و اجتماعی، کیفیت زندگی، سرمایه اجتماعی و شبکه های اجتماعی در مناطق متعددی از کشور ژاپن با استفاده از روش تحقیق شبیه سازی و مدل سازی بر داده های کمی به یافته های زیر دست یافتند. در این مقاله نویسندگان دست آوردهای نظری و ما حصل تلاش های تجربی خود را در قالب یک مدل سازی مدون ارائه نمودند.
هدف این مدل سازی رسیدن به الگویی مناسب جهت ارزیابی صحیح جنبه های درون زای فرآیند شهری شدن با تأکید بر نقش سرمایه اجتماعی بعنوان پشتوانه کنش های متقابل و شبکه های اجتماعی بعنوان بستر به روز و ظهور سرمایه های اجتماعی بوده است. در مورد ارتباط بین سرمایه اجتماعی با کیفیت زندگی تأکید نویسندگان بیشتر بر جنبه های غیر مادی کیفیت زندگی بوده است. بر اساس بخشی از نتایج ارائه شده در این مقاله توجه به جایگاه مهم سالمندان( در جامعۀ ژاپن) به عنوان مرکز ثقل شبکه های اجتماعی و دارندگان سطح بالای سرمایۀ اجتماعی در تعیین و ارزیابی صحیح سطح کیفیت زندگی مورد تأکید قرار گرفته است.
در تحقیقی دیگر فیلیکس پکوینا پژوهشی تحت عنوان سرمایۀ اجتماعی، رضایت مندی و کیفیت زندگی در محل کار در کشور اسپانیا با استفاده از روش تحلیل ثانوی به انجام رساند که تحلیلی تجربی پیرامون ارتباط بین سرمایه اجتماعی و رضایت مندی و کیفیت زندگی در محل کار است به نتایجی چون، معنادار بودن مدل به کار رفته در این زمینه و در نتیجه تأیید فرضیات مورد آزمون دست یافت. بر این اساس سطوح بالاتر سرمایۀ اجتماعی متضمن سطوح بالاتری از رضایت مندی و کیفیت زندگی در محل کار است. همچنین سرمایه اجتماعی شاخص مناسب تری برای پیش بینی کیفیت زندگی در محل کار و رضایت شغلی در مقایسه با شاخص هایی همچون مشخصات کارگران، ویژگی های شرکت یا سازمان و یا خصوصیات محیط کار است.
تری ال، بسر، نیکولاس ریکر و کری اگنچ از دانشگاه ایالتی آیوا تحقیقی تحت عنوان تأثیر شوک های اقتصادی بر کیفیت زندگی و سرمایه اجتماعی در شهرهای کوچک ایالات آیوا آمریکا با استفاده از روش پیمایش مبتنی بر مصاحبه های تلفنی و تحلیل ثانوی داده های گردآوری شده در طول زمان از جامعه مورد بررسی به انجام رساندند.
از جمله یافته های این تحقیق این بود که شوک های اقتصادی، حوادث ناگهانی هستند که تأثیر قابل توجهی را بر اقتصاد محلی می گذارند. تحقیقات موجود در زمینه جوامع بحران زده، عموماً نتایج برآمده از شوک ها در جامعه را وابسته به نوع شوک می دانند. بر اساس نتایج این تحقیق مشخص شد که این شوک ها لزوماً با کاهش در کیفیت زندگی یا سرمایه اجتماعی همراه نیستند. در عین این که انواع مشخصی از شوک ها افزایش در مقوله های مورد نظر را نیز به دنبال دارند. همچنین یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد که دوام و شدت شوک ها و اثرات انباشتی و زنجیره وارد حاصل از شوک های متعدد وابسته به سطح سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در جامعه مورد نظر است.
نیلسون و همکاران هم در تحقیقی به بررسی ارتباط بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی سالمندان در روستاهای بنگلادش پرداخته اند. هدف اصلی این محققان تشخیص عوامل تعیین کنندۀ تأثیرگذار بر کیفیت زندگی بود، و تحقیق در مورد همبستگی بین کیفیت زندگی و سطح فردی و جمعی سرمایه اجتماعی در میان سالماندان در روستاهای بنگلادش صورت می گرفت. آنها برای جمع آوری اطلاعات یک نمونه 1135 نفری از روستاییان سالمند با سن بالای 60 سال را انتخاب کردند و با استفاده از پرسشنامه، به مصاحبه با آنها پرداختند. متغیرهای مستقل این تحقیق را سن، جنس، تحصیلات، پایگاه اقتصادی افراد سالمند، و سرمایه اجتماعی در سطح روستا و فرد تشکیل می دادند، و متغیر وابسته نیز کیفیت زندگی بود که با نظر خود سالمندان مشخص می شد( نیلسون، 2006، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
با استفاده از رگرسیون لجستیک، محققان به شناسایی عوامل تعیین کننده در کیفیت زندگی پرداختند، نتایج نشان داد که سن بالا، پایگاه اقتصادی ضعیف خانواده، و میزان پایین سرمایه اجتماعی در سطح فرد و روستا عوامل تعیین کننده در کیفیت زندگی افراد محسوب می شدند.
هیلی در رسالۀ دکترای خود به بررسی ارتباط بین توانایی های انسان، که آن را در قالب سرمایه اجتماعی و انسانی دیده است، و بهزیستی ذهنی افراد در ایرلند می پردازد. ماهیت بهزیستی انسان و عاملیت مواردی است که این تحقیق به دنبال بررسی آن است. تحلیل نتایج نشان می دهد که منابع و توانایی ها(سرمایه اجتماعی و انسانی) با بهزیستی ذهنی افراد، که بر اساس نیازها و اهداف فرد تعریف می شود، ارتباطی تنگاتنگ دارد(هیلی،2005، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
پانتام در تحقیق خود بین شاخص سرمایه اجتماعی و شاخص رفاه کودکان در ایالت متحده ارتباطی قوی و مثبت پیدا می کند. شاخص رفاه کودکان مواردی چون مرگ و میر نوزادان، نرخ نوجوانان بزهکار، نرخ فقر، ترک تحصیل، بیکاری جوانان، و جنایت را شامل می شود(پاتنام،2000، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). در یک تحقیق، رُز به بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و سلامت در روسیه پرداخت. این محقق بدین نتیجه دست یافت که شاخص های گوناگون سرمایه اجتماعی عوامل تعیین کننده ای مهم برای سلامت جسمانی و احساسی ارزیابی شونده از نظر خود شخص به شمار می روند. 18 شاخص سرمایه اجتماعی به کار گرفته شده در تحقیق 16 درصد تغییر در سلامت جسمانی و احساسی را توضیح می دهد. بعد از بازبینی متغیرهایی مانند سن، جنس، آموزش و درآمد خانوار، بار دیگر مشخص شد که سرمایه اجتماعی تأثیری مهم بر سلامت جسمانی و احساسی دارد. (رز،2000، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
وان ها و همکاران در تحقیقی به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر رفاه خانواده ها در یک روستای ویتنام پرداخته اند. موضوعات اصلی مورد بررسی عبارت بود از اینکه سهم سرمایه اجتماعی در دستاوردهای اقتصادی بالاتر از گونه های دیگر سرمایه است یا نه؛ نقش سرمایه اجتماعی در میان خانوارهای مختلف متفاوت است یا نه؛ و همچنین، ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی به طور مساوی بر درآمد خانوار تأثیر می گذارد یا نه. آنها با یک مدل اقتصادسنجی به بررسی این موضوعات پرداختند و سرمایه اجتماعی را به مثابه یک عامل تولیدی، مانند عوامل مرسوم دیگری چون عوامل مادی، نیروی انسانی، و سرمایه انسانی، در نظر گرفتند. در این تحقیق، درآمد خانوار و هزینه متغیرهای وابسته به حساب می آمد. نتایج تحقیق نشان داد که سرمایه اجتماعی تأثیری قوی و مثبت بر درامد خانوار دارد اما بر خلاف مطالعات دیگر، تعداد عضویت در انجمن ها بر درآمد خانوارها اثری نداشته است. (ون ها،2004، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
یاجون لی و همکاران به بررسی ابعاد تأثیر سرمایه اجتماعی و اعتماد اجتماعی بر کیفیت زندگی در انگلستان می پردازند. محققان با استفاده از پیمایش خانوار در انگلستان، نخست ابعاد سازنده سرمایه اجتماعی را شناسایی می کنند، و سپس به بررسی تأثیر آن بر درک مردم از اعتماد و کیفیت زندگی می پردازند. آنها در تحلیل خود از نتایج تحقیق چنین عنوان می کنند که مجراهای غیر رسمی سرمایه اجتماعی نقش مهم تری در تأثیرگذاری بر درک مردم از اعتماد و کیفیت زندگی دارند. (یاجون لی،2005، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
در تحقیقی فیلکس ریکونا به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر رضایت از کیفیت زندگی در محیط کار در اسپانیا می پردازد. او برای سرمایه اجتماعی پنج بعد در نظر می گیرد: اعتماد، روابط اجتماعی، تعهد، ارتباطات، و نفوذ این محقق با استفاده از داده های پیمایش کیفیت زندگی موضوع را بررسی و نتیجه گیری می کند که رابطه معناداری میان متغیرهای اصلی سرمایه اجتماعی و سطح رضایت از کیفیت زندگی وجود دارد. (ریکونا،2003، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
3-2 مبانی نظری تحقیق
در این مرحله از تحقیق، محقق به تهیه و تدوین یک طرح نظری متناسب با مسئله طرح شده در ایده آغازین و بیان مسئله می پردازد و درصدد است با نگرش و چشم اندازی برای مسأله و موضوع تحقیق تنظیم نماید. بنابراین به جمع آوری دیدگاهها و نظریه های موجود و مرتبط با موضوع تحقیق روی آورده تا از میان آنها مناسب ترین نظریه ها را بعنوان چهارچوب نظری گزینش و به ساخت الگو و مدل نظری پرداخته تا بدین وسیله به بیان نمودارهای چارچوب نظری مبادرت ورزد(جوانمرد، 63:1384)
بنابراین در این بخش از تحقیق ابتدا توضیحاتی در مورد سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی آورده می شود سپس نظریه های مرتبط با موضوع، گزینش و ارائه می گردد.
کیفیت زندگی
برای کیفیت زندگی چهار حوزه پژوهشی و کاربردی معرفی شده است که عبارتند از: پژوهش در شاخص های اجتماعی، مطالعات مربوط به خوشبتخی، مطالعات سالمندی، روان شناسی بهزیستی و پژوهش های کیفیت زندگی مربوط به سلامت. جامعه شناسان معمولاً در دو بخش اول موفق بوده اند. گرچه مفهوم کیفیت زندگی کاربردهای فراوانی دارد، اما ارایه تعریفی روشن و جامع برای آن دشوار است چون در زمینه های گوناگون و با کاربردهای متفاوتی به کار گرفته شده است. خود مردم معمولاً تصویر روشنی از کیفیت زندگی خود در ذهن دارند. آن ها معمولاً می دانند که اگر چه شرایطی رخ دهد در زندگی احساس خوشبختی خواهند داشت. به عنوان مثال درآمد بیشتر، داشتن خانه(یا خانه بزرگتر)، اتومبیل خوب، تعطیلات فراوان و غیره. همچنین مردم معمولاً به صراحت می گویند که اگر چه شرایط رخ دهد، همگان احساس خوشبختی (کیفیت زندگی جمعی) خواهند کرد. به عنوان مثال وجود محله یا شهری ارام و زیبا، نبود ترافیک، نبود بیکاری و فقر، وجود امکانات درمانی برای همه و غیره.
در واقع در هنگام تعریف کیفیت زندگی، از آنجایی که قرار است وضعیت مطلوب تصویر شود تا موقعیت کنونی با آن مقایسه شود، مسأله تا حدی فلسفی می شود. هنوز فلاسفه توافقی درباره شهر آرمانی، جایی که همگان در آن خوشبخت هستند، ندارند. چنین بحثی اساساً ریشه های ایدئولوژیک و دینی دارند چرا که قرار است خوب و بد را تعیین کند. استانداردهای حیات غربی در جامعه ما پذیرفته شده نیست و برعکس. نکته دیگر ان که هنوز فلاسفه توافقی درباره افضل بودن برابری یا عدالت ندارند. آیا دولت باید از ناتوانان حمایت کند؟ کدام جامعه بهتر است؟ جامعه ای که در آن افراد آزادند تا کام خود را برآند، یا جامعه ای که دولت در آن اعمال قدرت می کند و از حقوق همگانی حفاظت می کند؟ آیا شرایط برای همگان باید برابر باشد، آیا تمام انواع نابرابری مذموم است؟ به هر حال تعاریفی که هم اکنون ارایه می شود بازتاب کیفیات و کمیات مطلوب جامعه انسانی است که البته می تواند در طول تغییر کند.
ویژگی مفهوم کیفیت زندگی آن است که می تواند شامل تمام کیفیات(مفاهیم) جامعه شناختی شود. یعنی گستره بزرگی از مفاهیم جامعه شناختی می توانند در چتر کیفیت زندگی قرار بگیرند. اما وجه مهم این مفهوم آن است که معمولاً برای بررسی عملکرد و نتایج سیاست ها و برنامه ها مورد استفاده قرار می گیرد. به همین خاطر معمولاً در هر زمینه بنابر انتظارات سیاستگذاران و مجریان برنامه های اجتماعی تعریف می شود. برخی مؤلفان کیفیت زندگی را تنها احساس کلی خوشبختی دانسته اند. سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی را بهزیستی در حوزه های اجتماعی، روانی و فیزیکی می داند و آن را چنین تعریف می کند:«کیفیت زندگی ادراک فرد از موقعیت زندگی خود در چارچوب نظام های فرهنگی و ارزشی است که در آن زندگی می کند و با اهداف، معیارها و دغدغه های او رابطه دارد. این امر بسیار گسترده است و به شیوه ای پیچیده تحت تأثیر سلامت فیزیکی، حالت روانی، و میزان استقلال و روابط و با جنبه های مهم محیط وی قرار دارد.
گسترده ترین و رایج ترین تمایز در بررسی کیفیت زندگی، تمایز میان کیفیت زندگی ذهنی و عینی است. علاوه بر این می توان میان کیفیت زندگی و نیز کیفیت زندگی جمعی نیز تمایز قائل شد. به عنوان مثال شاخص های کیفیت زندگی عینی جمعی می توانند شامل درآمد سرانه، میانگین مصرف کالری، درصد باسوادان، نرخ جرایم، امید به زندگی و مجموعه از دیگر شاخص ها باشد.
جدول 1-2دسته بندی انواع کیفیت زندگی بر حسب ذهنی- عینی و فردی- جمعی
کیفیت زندگی | عینی | ذهنی |
فردی | درآمد، بیمه، تحصیلات و ... | احساس خوشبختی، رضایت از زندگی و ... |
جمعی | متوسط درآمد، نسبت برخورداران از بیمه، متوسط نرخ باسوادی و ... | متوسط میزان احساس خوشبختی، متوسط میزان رضایت از زندگی |
در یک تقسیم بندی دیگر، می توان خوشه های کیفیت های زندگی را بر اساس دو ویژگی از هم متمایز کرد.اولین تمایز میان فرصت های زندگی و نتایج زندگی است. این تمایز در علوم سلامت رایج است. در این علوم هرگز شرایط لازم برای سلامت مانند تغذیه مناسب و مراقبت مناسب با خود سلامت مخلوط نمی شوند. دوم تمایز میان کیفیات درونی و بیرونی است. اولی در محیط است و دومی در خود فرد. این تمایز هم در علوم سلامت رایج است. از ترکیب این دو تمایز جدول شماره 2 به وجود می آید.
جدول شماره 2-2 دسته بندی انوع کیفیات زندگی بر کیفیات درونی- بیرونی و فرصت- نتایج زندگی
| کیفیات بیرونی | کیفیات درونی |
فرصت های زندگی | قابل زندگی بودن محیط | توانایی زندگی فرد |
نتایج زندگی | منفعت زندگی | لذت زندگی |
ردیف مربوط به فرصت های زندگی، تقریباً با کیفیت زندگی عینی معادل است چرا که به صورت بیرونی قابل مشاهده و سنجش است. نتایج زندگی، مربوط به چیزی است که فرد از بیرون دریافت می کند. به عبارت دیگر نتیجه ای است که شرایط بیرونی بر زندگی فرد می گذارد.
در تحقیقات اخیر، کیفیت زندگی ذهنی اهمیت بیشتری یافته است و بر آن بیشتر از کیفیت زندگی عینی تأکید می شود. برخی تعریف بهزیستی ذهنی[22]به عنوان شاخص کیفیت زندگی را بسیار دموکراتیک دانسته اند.چون به جای این که متخصصان بگویند مردم چه موقع احساس خوشبختی می کنند، خود مردم درباره آن اظهار نظر می کنند. آن ها معتقدند به سادگی می توان از افراد پرسید تا چه حد احساس خوشبختی می کنند[23].(کانمان، 1999 :37).
تأثیر بهزیستی ذهنی بر سلامت فیزیکی تأیید شده است. متأهل ها به خصوص کسانی که ازدواج مجدد نداشته اند، و زنان بیشتر از مردان احساس خوشبختی ذهنی داشته اند. تحصیل کردگان و کسانی که وضع مالی بهتری داشته اند، احساس خوشبختی بیشتری نسبت به دیگران داشته اند.میزان احساس خوشبختی در درون کشورها معمولاً در طول زمان چندان تغییر نمی کند مگر در موارد خاصی که دچار تغییرات زیاد می شود.[24]تأثیر پول بر احساس خوشبختی بستگی به وضعیت فرد دارد. در هنگام نداری به طور حتم وجود پول مساوی احساس خوشبختی است. رابطه اندکی میان درآمد و احساس خوشبختی در میان کشورها به دست آمده است. در داده های پیمایشی جهانی ارزش ها[25]این همبستگی برابر 13/0 بوده است که کمترین آن در فنلاند و برابر 02/0 و بیشترین آن در آفریقای جنوبی و برابر 38/0 بوده است. در واقع احساس خوشبختی برای سنجش کیفیت زندگی کافی نیست. در اینجا مسأله همان مسأله «فقیر خوشبخت» است.در جدول زیر تقاطع وضعیت عینی و وضعیت ذهنی فرد در چهار حالت نشان داده شده است.
جدول شماره 3- 2رابطه میان شرایط عینی زندگی و بهزیستی ذهنی
شرایط عینی زندگی | بهزیستی ذهنی |
خوب | بد |
خوب | بهزیستی ثروتمند خوشبخت | ناهماهنگی ثروتمند ناخوشبخت |
بد | تطبیق فقیر خوشبخت | محرومیت فقیر ناخوشبخت |
| | | |
(نقل از2006:31 Philips)
شاخص های زیادی برای سنجش کیفیت زندگی در حوزه های مختلف ارایه شده اند. از جمله در حوزه سلامت، پرسش نامه پیمایش سلامت 36-SF و برنامه مصاحبه ای کیفیت زندگی برای مقایسه میان کیفیت زندگی در میان کشورهای مختلف هم معمولاً از شاخص توسعه انسانی[26]استفاده می شود.
بسیاری مؤلفان احساس خوشبختی و رضایت از زندگی را یکسان می دانند، اما برخی دیگر این دو را از متمایز می شمارند. به عنوان مثال جورج، خوشبختی را ارزیابی عاطفی کیفیت زندگی می داند و معتقد است رضایت از زندگی ارزیابی وضعیت کلی زندگی است و از مقایسه میان خواسته های فرد با دستاوردهای واقعی اش حاصل می شود[27]. (جورج، 351:1981). تمایز میان کیفیت زندگی عینی و ذهنی را می تون تمایز میان رفتار و ادراک و تمایز میان کمیت و کیفیت هم دانست.
سرمایه اجتماعی
توجه جدی به مفهوم سرمایه اجتماعی به دهه 1960 میلادی و جنبش های اجتماعی مانند فمینیسم و برابری خواهی سیاهان باز می گردد. اگر چه از قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم رابطه اجتماعی و ویژگی های آن یکی از موضوعات مرکزی جامعه شناسی بوده است(توکویل، 1347 و دورکیم، 1381)، اما توجه به رابطه اجتماعی به عنوان مسأله ای برای سیاست گذاران اجتماعی و برنامه ریزان بسیار جدیتر است[28](فیلد،2003، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). این اهمیت یافتن روابط اجتماعی وجه دیگری نیز داشته است که رابطه آن با اقتصاد است. از دهه 1960 میلادی و هم زمان با آثار برخی اقتصاددانان مانند تئودور شولتز و بکر، مفاهیمی مانند سرمایه انسانی عرضه شدند که به اهمیت منابع غیرمالی در اقتصاد پرداخته بودند.
بعد از این دوران تقریباً می توان سه جریان فکری عمده در حوزه سرمایه اجتماعی یافت که هر کدام محصولات فکری عمده ای را عرضه کرده اند. پیربوردیو، به عنوان یک جامعه شناس انتقادی که زمینه های مارکسیستی روشنی در افکارش وجود داشت، در جستجوی منابع طبقه مسلط برای بازتولید فرادستی خود، چهار نوع سرمایه را نام برد: سرمایه مادی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی و سرمایه نمادی. تمام این اشکال سرمایه در خدمت صاحبان ان ها هستند تا نابرابری را تجدید کنند. تعریف بوردیو از سرمایه اجتماعی، مشتمل است بر«مجموعه منابع واقعی یا مجازی که از طریق داشتن شبکه های پایا و کم و بیش نهادینه شده روابط دو طرفه آشنایی و شناخت، برای یک فرد یا گروه انباشته می شود». جیمز کلمن، جامعه شناس آمریکایی، تقریباً هم زمان با بوردیو اما از زمینه ای متفاوت وارد حوزه سرمایه اجتماعی شد. گر چه کلمن هم مانند بوردیو علایق فراوانی در حوزه آموزش و پرورش داشت، اما دیدگاه محافظه کارانه او موجبشد که از جنبه ای کاملاً متفاوت به سرمایه اجتماعی بنگرد. کلمن سرمایه اجتماعی را چنین تعریف می کند:« مجموعه منابعی که در ماهیت روابط خانوادگی و در سازمان اجتماعی اجتماع وجود دارند و برای رشد شناختی و اجتماعی کودک و جوان مفید هستند. این منابع برای افراد مختلف متفاوت هستند و می توانند مزیت مهمی برای کودکان و نوجوانان در توسعه سرمایه انسانی آن ها باشند[29].(کلمن، 302:1377). در دیدگاه کلمن جایی برای بازتولید نابرابری نیست. او سرمایه اجتماعی را دارایی می داند که می تواند به همه افراد جامعه کمک کند. در این زمینه او اهمیت زیادی برای نهادهای کهن جامعه مانند خانواده و کلیسا قایل است و معتقد است این دو نهاد می توانند به خوبی تأمین کننده سرمایه اجتماعی برای نسل جدید باشند.رابرت پاتنام، عالم علوم سیاسی آمریکایی، در اواخر دهه 1990 با رویکردی متفاوت وارد حوزه سرمایه اجتماعی شد و البته رونقی صدچندان به آن بخشید. در واقع پاتنام کار خود را با مسأله ای شروع کرد که آن را خطر افول حیات مدنی در ایالات متحده می نامید. او معتقد بود که آن ویژگی های مثبتی که توکویل در قرن نوزدهم برای جامعه آمریکا نام برده است رو به زوال هستند. ویژگی هایی مثل مشارکت جدی مردم در حیات مدنی و وجود پیوندهای اجتماعی فراتر از روابط دوستی و خویشاوندی. پانتام برای فرمول بندی این مسأله از مفهوم سرمایه اجتماعی استفاده کرد. او درباره سرمایه اجتماعی می گوید:« این مفهوم به ارتباطات بین افراد، شبکه های اجتماعی و هنجارهای متقابل و قابل اعتماد بودن که از آن ها ناشی می شود، اشاره دارد[30].»(فیلد،2003، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). او در اثر مهم خود سرمایه اجتماعی را در جامعه آمریکا بررسی کرد که واحدهای تحلل او 50 ایالت بودند. دیدگاه پاتنام کلان است و کاملاً کاربردی با مفهوم سرمایه اجتماعی روبرو شده است.
در سال های اخیر، سرمایه اجتماعی مورد اقبال سازمان های تأثیرگذار بین المللی، مانند بانک جهانی و سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه هم قرار گرفته است. این سازمان ها هم هر کدام به ارایه تعریفی از سرمایه اجتماعی پرداخته اند. گرچه به راحتی می توان حوزه مفهومی سرمایه اجتماعی را مشخص کرد، اما در هنگام ارایه تعریفی دقیق از آن باز هم اختلافات بروز می کنند. به آسانی می توان گفت سرمایه اجتماعی ناظر بر اهمیت روابط اجتماعی است[31](فیلد،2003، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). بنابراین، تعریف سرمایه اجتماعی در سطح فردی عبارت است از کمیت و کیفیت روابط اجتماعی فرد در جامعه. کمیت روابط اجتماعی مربوط به تعدد آن هاست و کیفیت روابط اجتماعی مربوط به اهمیت و عمق آن هاست. به عبارت دیگر از آنجایی که قرار است روابط اجتماعی به فرد کمک کنند تا به منابع کمیاب جامعه دست یابد، بنابراین هر ویژگی رابطه ای که بتواند چنین کارکردی داشته باشد، جزیی از سرمایه اجتماعی است. اگر از سطح فردی فراتر رویم، آن گاه می توان این ویژگی های رابطه ای را هنجارها، ارزش ها و به طور کلی ویژگی های فرهنگی- ساختاری جامعه بنامیم.
4-2 تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی
امروزه تقریباً همگان هدف نهایی انواع توسعه را افزایش کیفیت زندگی می دانند، به عنوان مثال کافی است نگاهی به شاخص های توسعه اجتماعی از نگاه بانک جهانی بیاندازیم. بانک جهانی توسعه اجتماعی را در ابعاد زیر می بیند: ریشه کنی فقر، اشتغال، انسجام اجتماعی، برابری جنسیتی و دسترسی به آموزش و پرورش و بهداشت[32](وُرد بانک، 2004،به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). تمام این شاخص ها می توانند شاخص کیفیت زندگی هم باشند. همان طور که گفته شد اساساً برخی مؤلفان، شاخص توسعه انسانی را همان شاخص کیفیت زندگی می دانند. بنابراین مفاهیم توسعه و کیفیت زندگی بسیار به هم نزدیک هستند.[33]
حال باید دید چگونه مردم می توانند به[شاخص های] کیفیت زندگی دست یابند. اگر بگوییم دست رسی به کیفیت زندگی هزینه و لوازمی دارد، آن گاه استفاده از مفهوم سازی بوردیو بسیار مفید خواهد بود. هزینه ها و لوازم را می توان در سرمایه خلاصه کرد. سرمایه، دارایی است که می توان از آن برای دست یابی به منابع مطلوب استفاده کرد و همچنین آن را سرمایه گذاری کرد تا خود را افزایش دهد.
سرمایه های یک فرد در جامعه را می توان، با الهام از دیدگاه بوردیو به چهار نوع تقسیم کرد. اول سرمایه مادی، که عبارت است از دارایی های ارزش مند مادی فرد، مثل پول و یا دیگر اموال. دوم، سرمایه فرهنگی که عبارت است از آن ارزش ها و هنجارها و توانایی های اجتماعی که فرد درونیکرده و می توانند به او در دست یابی به منابع کمیاب کمک کنند. سوم، سرمایه اجتماعی، که روابط اجتماعی مفید برای دسترسی به منابع کمیاب هستند، چهارم سرمایه انسانی است که عبارت است از مهارت ها و دانشی که فرد اندوخته است. هر کدام از انواع این سرمایه ها می توانند برای دست یابی به دیگر انواع آن هم یاریگر باشند. هر کدام از شاخص های گوناگون کیفیت زندگی فردی را می توان با برخی از انواع این سرمایه ها تهیه کرد.
در میان انواع سرمایه، سرمایه اجتماعی ویژگی های خاصی دارد. اول آنکه تنها سرمایه ای است که رابطه ای است و در ضمن رابطه اجتماعی به وجو می آید. دوم آنکه مانند برخی دیگر از انواع سرمایه به طور کامل قابل انتقال نیست. ویژگی مهم تر انکه سرمایه اجتماعی فرد، رابطه روشنی با جایگاه او در شبکه های اجتماعی جامعه دارد. به عبارت دیگر، سرمایه اجتماعی فرد در واقع ارزش جایگاه او در شبکه های اجتماعی گوناگون است. حال همین جایگاه فرد در شبکه های گوناگون اجتماعی است که میزان بهره از کیفیت های مطلوب زندگی را مشخص می سازد. بنابراین می توان گفت که مفهوم سرمایه اجتماعی و مفهوم کیفیت زندگی همبستگی فراوانی دارند. از آنجایی که سرمایه اجتماعی بخشی از توانایی فرد برای بهره مندی از شاخص های کیفیت زندگی را فراهم می کند، پس فرضیه اصلی ما آن است که سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی مؤثر است.
5-2نظریه پردازان سرمایه اجتماعی:
از جمله اندیشمندانی که بطور سیستماتیک برای اولین بار نظریه سرمایه اجتماعی را مطرح کردند، می توان به بوردیو، کلمن، پاتنام، فوکویاما، دوتوکیل، افه وفوش و . . . . اشاره کرد. که در اینجا به هم آنها اشاره می شود.
- پپربوردیو
از میان نظریه پردازان معاصر، پپربوردیو اولین تحلیل سیستماتیک از سرمایه اجتماعی را انجام داده است، اما چون فرانسوی زبان بوده و در حوزه زبان انگلیسی خیلی به آثار او توجه نمی شد، این نکته از قلم افتاده است او در فرضیه سرمایه فرهنگی که در سال 1973 تنظیم گردید، بر تأثیر خاستگاه اجتماعی خانواده ها بر عملکرد تحصیلی تأکید داشت که این خاستگاه یک منبع فرهنگی، به بچه ها در ورود به مدارس است (degraap&kraaykama.2000; 93). خدمت اصلی تفکر بوردیو در توسعه مجموعه ای از استعاره های قوی برای تشریح موشکافانه رابطه قدرت و سلطه در کار، در اجتماع و بطور کلی قشربندی فرهنگ می باشد. وی برجسته ترین چیزی که از اقتصاد سیاسی بیرون می کشد همان چیزی است که او سرمایه فرهنگی می نامد. به نظر وی، سرمایه فرهنگی در درون یک فضای اجتماعی بوجود می آید و در قیاس با سرمایه اقتصادی، نظریات و قوانین و تحلیل مباحث مربوط به سرمایه داری رواج یافت (روح الامینی،1374: 116). بوردیو همچنین به اشکال دیگری از سرمایه می پردازد، او از سرمایه سیاسی یاد می کند و این سرمایه را یک عامل تفاوت گذار در کشورهایی می داند که عامل فرهنگی مبنای تمایز قرار می گیرد. توزیع نامساوی این سرمایه سرمنشأ تفاوت بویژه رد حوزه مصرف و الگو های زندگی است. این سرمایه برای صاحبانش نوعی بهره مندی خصوصی از امکانات و ثروت های عمومی را فراهم می کند. به عبارتی امکانات و درآمدهای عمومی ارثی می شود. به نظر بوردیو زمانی که بوردیو زمانی که یک نخبه سوسیال دموکرات در طول چند نسل قدرت سیاسی را در اختیار دارد، سرمایه اجتماعی از نوع سیاسی از خلال سندیکاها و احزاب و از طریق روابط فامیلی به میراث برده می شود و به تشکیل نوعی سلسله سیاسی می انجامد. هنگامی که روشهای انباشت مالی به صورت کامل مورد کنترل و ممانعت قرار گیرد، سرمایه سیاسی مبنای تفاوت گذاری می شود. اعضای طبقه سیاسی از مبارزه خود در جهت اصل سلطه که حوزه قدرت میدان آن است به جز صاحبان سرمایه علمی- دانشگاهی رقیب دیگری ندارند. به نظر بوردیو مفهوم فضا، متضمن فهم دنیای اجتماعی در قالب روابط است. بوردیو فضای روابط را واقعی ترین واقعیت و اصل اساسی رفتارهای فردی و اجتماعی می داند (بوردیو ، 1380: 72). همچنین بوردیو گردآوری سرمایه اقتصادی را متکی به ایجاد یک نظام مالیاتی واحد، مقتضی گردآوری سرمایه اطلاعاتی است که سرمایه فرهنگی یکی از ابعاد آن است و این یگانه سازی بازار فرهنگ را با خود دارد (همان؛150). او دولت را عالیترین جایگاه برای جمع آوری و اعمال قدرت نمادین می داند. فرآیند گردآوری سرمایه قضایی شکل عینی شده و کدگذاری شده سرمایه نمادین، منطق ویژه خود را که چیزی از جنس منطق گردآوری سرمایه نظامی یا سرمایه مالی نیست، دنبال می کند (همان؛155). او بر رابطه دیالکتیکی بین ساختارهای عینی و پدیده های ذهنی تأکید می کند.
از یک سوی، ساختارهای عینی قرار می گیرند که مبنای صورتهای ذهنی را تشکیل می دهند و الزامهای ساختاری که بر کنشهای متقابل وارد می شوند تعیین می کنند؛ اما از سوی دیگر، اگر کسی خواسته باشد تلاشهای روزانه فردی و جمعی را که در جهت تغییر و یا حفظ این ساختارها عمل می کنند بررسی کند، باید این صورتهای ذهنی را در نظر بگیرد (ریترز،1374:716 به نقل از بوردیو،1989:15). ریترز اصلی ترین مفاهیم بوردیو را ساختمان ذهنی، زمینه و رابطه دیالکتیکی بین آنها می داند.
- ساختمان ذهنی
ساختمان ذهنی به ساختارهای ذهنی یا شناختی اطلاق می شود که انسانها از طریق آنها با جهان برخورد می کنند. انسانها مجهز به یک رشته طرحهای ملکه ذهن شده اند که با آنها جهان اجتماعی شان را ادراک، فهم، ارزیابی و ارزش گذاری می کنند. از طریق همین طرحهای ذهنی است که آدمها عملکرد شان را تولید کرده و آنها را ادراک و ارزش گذاری می کنند. ساختمان ذهنی همان ساختارهای اجتماعی تجسم یافته و ملکه ذهن شده است(ریترز،1374:721). که در نتیجه اشغال بلند مدت یک جایگاه در داخل جهان اجتماعی شکل می گیرد. به همین سبب ساختمان ذهنی بر وفق ماهیت جایگاه در جهان اجتماعی تغییر می پذیرد و برای همین است که افراد گوناگون ساختمان ذهنی و واحدی در جامعه ندارند... . ساختمان ذهنی که هر فرد معینی از خود نشان می دهد، طی یک تاریخ فردی بدست میآید و کارکرد مقطع خاصی در تاریخ اجتماعی زمینه آن است. ساختمان ذهنی که فرآورده تاریخ است، هم ماندگار و هم انتقال پذیر می باشد، هم جهان اجتماعی را تولید می کند و هم خودش تولید شده جهان اجتماعی است (ریترز،1374:722-721).
- زمینه
زمینه؛ شبکه ای از روابط است که میان جایگاه های عینی درون زمینه وجود دارد. ای روابط جدا از آگاهی و اراده فردی وجود دارند، بنابراین کنش های متقابل و یا پیوندهای بین الاذهانی نیستند. اشغال کنندگان جایگاه های این شبکه، هم می توانند عوامل انسانی باشند و هم نهادهای اجتماعی. بوردیو اصولاً زمینه را بعنوان پهنه نبرد در نظر می گیرد. زمینه نوعی بازار رقابت است که در آن انواع سرمایه ها به کار می رود و مایه گذاشته می شود. به هر حال زمینه قدرت (سیاست) از همه مهمتر است؛ سلسله مراتب روابط قدرت زمینه سیاسی، ساختار همه زمینه های دیگر را تعیین می کند(ریترز،1374:724-723).
هر چند هم ساختمان ذهنی و هم زمینه برای بوردیو قابل اهمیت اند اما از نظر او رابطه دیالکتیک میان این دو است که از بیشترین اهمیت برخوردا است و این دو متقابلاً همدیگر را می سازند.
از میان نظریه پردازان معاصر، پیربوردیو اولین تحلیل سیستماتیک از سرمایه اجتماعی را انجام داده است، اما چون فرانسوی زبان بوده و در حوزه زبان انگلیسی خیلی به آثار او توجه نمی شد، این نکته از قلم افتاده است.
((آنهیر)) اعتقاد دارد برداشتی که بوردیو از طبقه دارد فراتر از مفهوم طبقه نزد مارکس است، بوردیو برخلاف مارکس که طبقه را نظامی از حقوق مادی می داند. برداشت پیچیده ای مطرح می کند، که انواع سرمایه را در بر می گیرد که عبارتند از:
الف- سرمایه فرهنگی
ب- سرمایه اقتصادی
ج- سرمایه اجتماعی
شکل اقتصادی سرمایه بلافاصله قابل تبدیل شدن به پول است مانند دارایی های منقول و ثابت یک سازمان. سرمایه فرهنگی، نوع دیگر سرمایه است که در یک سازمان وجود دارد مانند تحصیلات عالیه اعضای سازمان که این سرمایه در برخی موارد و تحت شرایطی قابل تبدیل شدن به سرمایه اقتصادی است و سرانجام شکل دیگر سرمایه، سرمایه اجتماعی است که به ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان توجه دارد و می تواند بعنوان ابزاری برای رسیدن به سرمایه های اقتصادی باشد. ((از نظر بوردیو سرمایه اجتماعی عبارت است از: انباشت منابع بالفعل یا بالقوه که تصاحب یک شبکه با دوام روابط پشتیبانی سرمایه جمعی برخورد می کند و آن را مستحق اعتبار می سازد.)) (استونز،1379: 328). به عبارت دیگر مجموع منابع واقعی و بالقوه ای که در ارتباط با اعضای گروه می باشد و برای اعضای گروه یک سرمایه تصاحب شده جمعی ایجاد می کند.
به عقیده بوردیو؛ سرمایه اجتماعی در ممالک سرمایه داری بعنوان ابزاری برای تثبیت و تقویت جایگاه اقتصادی افرا به شمار می رود در این ممالک سرمایه اقتصادی پایه است، و سرمایه اجتماعی و فرهنگی ابزاری برای تحقق آن محسوب می شوند. می توان نتیجه گرفت که دیدگاه بوردیو در زمینه سرمایه اجتماعی یک دیدگاه ابزاری صرف است. بعبارتی دیگر اگر سرمایه اجتماعی نتواند موجب رشد سرمایه اقتصادی شود، کاربردی نخواهد داشت(الوانی،1378:5)
- جیمز کلمن:
جیمز کلمن به مانند پیربوردیو مفهوم سرمایه اجتماعی را از اقتصاد به جامعه شناسی آورد، رویکرد او بر اساس تئوری انتخاب عقلانی و توسعه یافته از کار پیشین او در نظریه((مبادله اجتماعی)) است. برای او سرمایه ی اجتماعی نشان دهنده ی آنست که چگونه ساختار اجتماعی یک گروه می تواند بعنوان منبعی برای آن گروه عمل نماید، او معتقد است که سرمایه ی اجتماعی با کارکردش تعریف می شود و به سرمایه اجتماعی به مشابه شیئی واحد نمی نگرد، بلکه آن را انواع چیزهای گوناگونی می داند که به زعم او دو ویژگی مشترک دارند:
الف) همه آنها شامل جنبه ای از یک ساخت اجتماعی هستند.
ب) دوم آنکه سرمایه اجتماعی تنش های بین افرادی را که در درون ساختار هستند تسهیل می کند. برای کلمن مفهوم سرمایه اجتماعی نشان دهنده آن است که چگونه ساختار اجتماعی یک گروه می تواند به عنوان منبعی برای اعضای آن گروه عمل نماید(کلمن،1377:302) او سرمایه اجتماعی را نیز مانند شکلهای دیگر سرمایه مولد دانسته و سازمان اجتماعی را پدید آورنده و عامل ایجاد کننده سرمایه اجتماعی تلقی می کند او برای سرمایه اجتماعی اهمیت شایانی قائل است، به طوری که می گوید، از طریق منابع سرمایه اجتماعی هزینه های دستیابی به اهداف خاصی تقلیل می یابد و دستیابی به هدفها امکان پذیر می گردد که در صورت عدم وجود آن هرگز امکان پذیر نبود یا صرفاً با هزینه های بسیار بالا ممکن می گردید(کلمن،1377:492). و نسبت به دیگر نظریه پردازان نظریه عمومی تری از سرمایه اجتماعی را مطرح می کند به طوری که در آن علاوه بر همکاری های افقی بین افراد همکاریهای عمودی را هم در بر می گیرد(شریفیان ثانی،1380:11).
از دیدگاه کلمن سرمایه اجتماعی نشان دهنده آن است که چگونه ساختار اجتماعی یک گروه می تواند به عنوان منبعی برای افراد آن گروه عمل نماید. کلمن وجود سرمایه اجتماعی را در اعتماد، اصلاع رسانی . ضمانت اجرایی کارآمد، روابط اقتدار و میزان تکالیف در گروه می داند(شارع پور،1380:103). کلمن به صورت مشخص سرمایه ها را به سه دسته سرمایه انسانی، سرمایه فیزیکی، سرمایه اجتماعی تقسیم می کند. سرمایه انسانی افراد را در داشتن مهارتها و توانائیها می داند که افراد را قادر می سازد تا به شیوه های جدیدی رفتار کنند. سرمایه فیزیکی با ایجاد تغییرات در موارد برای شکل دادن به ابزارهایی که تولید را تسهیل می کنند بوجود می آید و سرمایه اجتماعی هنگامی بوجود می آید که روابط میان افراد به شیوه ای دگرگون می شود که کنش را تسهیل می نماید(کلمن،1377:474-467).
به این ترتیب او سرمایه اجتماعی را نه در خود افراد بلکه در روابط میان افراد می داند. او در ادامه قضاوت های بین اشکال مختلف سرمایه می افزاید، سرمایه فیزیکی قابل مشاهده ملموس و عینی است. سرمایه انسانی کمتر ملموس است چرا که در مهارتها و توانایی های فرد متبلور است اما سرمایه اجتماعی حتی از آن هم کمتر محسوس و ملموس است زیرا در روابط بین افراد تجسم می یابد. سرمایه فیزیکی و اثنای فعالیت تولید را تسهیل می کنند و سرمایه اجتماعی نیز مانند آنها عمل می کند. مثلاً گروهی که در اعضایش اعتماد در سطح بالایی وجود دارد و به یکدیگر اعتماد خوبی دارند، خواهد توانست کارهایی بسیار بیشتر از گروهی که فاقد آن اعتماد است انجام دهد.
کلمن مفهوم سرمایه اجتماعی را به عنوان پل بین اقتصاد و جامعه شناسی به کار می گیرد. گریلی[34]معتقد است کلمن با استفاده از تئوری های جامعه پذیری و انتخاب عقلانی قصد دارد که کنش عقلانی اقتصادی را برای تحلیل درست نظام های اجتماعی وارد کند. بدون آنکه فقط به نظام های اقتصادی یا سازمانهای اجتماعی وارد شود، بنابراین مفهوم سرمایه اجتماعی را به کار می برد. با توجه به جنبه تئوریکی کلمن و کار تجربی او، گریلی مدل کلمن را دقیق، استادانه و سودمند می داند و می گوید: از سرمایه اجتماعی تعاریف مختلفی ارائه شده، اما بسیاری از آنها به مظاهر و بازتابهای سرمایه اجتماعی بر می گردد تا به خود آن(Greely, 1997,587) .
کلمن اشکال عمده سرمایه اجتماعی را تعهدات و انتظارات، ظرفیت بالقوه اطلاعات، هنجارها و ضمانت های اجرایی مؤثر، روابط اقتدار، سازمان اجتماعی انطباق پذیر و سازمان تعهدی می داند.
- تعهدات و انتظارات: کلمن بحث تعهدات و انتظارات را با یک مثال روشن می سازد که برای درک بهتر آن اینجا از اسامی افراد استفاده می کنیم: مثلاً اگرA کاری برایB انجام دهد با اعتماد به اینکهB در آینده آنرا جبران می کند، این امر انتظاری را درA و تعهدی را از جانبB برای حفظ اعتماد ایجاد می کند که خود این تعهد به مانند یک برگ اعتباری است که در دستA است و باید با عملکردی از طرفB بازخرید شود. داشتن تعداد زیادی از این برگه های اعتباری برایA به منزله ی داشتن یک سرمایه مالی مستقیم است کهA هر وقت بخواهد بتواند. بصورت مستقیم از آن استفاده کند. مگر، اینکه اعتماد کردن غیر عاقلانه باشد و برگه ها نماینگر وامهایی اعتباری باشند که باز پرداخت نخواهند شد.
کلمن وجود دو عامل را برای این شکل از سرمایه اجتماعی(تعهدات و انتظارات) ضروری می داند: اول میزان درخور اعتماد بودن محیط اجتماعی یعنی تعهدات آنها باز پرداخت شد و دوم میزان واقعی تعهداتی که بر عهده گرفته شده است، ساختارهای اجتماعی از این هردو بعد متفاوت است و کنشگران درون ساختار اجتماعی معینی در بعد دوم با هم فرق می کنند، کلمندر این زمینه می افزاید هر چقدر میزان تعهدات(برگ های اعتباری) پرداخت نشده در یک ساختار اجتماعی خاصی بیشتر باشد می توان گفت سرمایه اجتماعی بیشتری وجود دارد و او مثالی در این زمینه مطرح می کند و آن این است که مثلاً در یک اجتماع کشاورزی که در افراد وسایل کشاورزی را به همدیگر امانت می دهند. یک شکلی از سرمایه اجتماعی حاصل می شود که از طریق آن هر فرد می تواند با سرمایه مالی و اقتصادی کمتری کار خود را به انجام برساند صرف وجود این تعهدات خود باعث تسهیل و ارتقای سطح سرمایه های اقتصادی آنها می تواند باشد. کلمن اضافه می کند که چنین ساختار اجتماعی ای همانند یک اجتماع صنعتی می توانند قلمداد شود که در آن سفته و برات (یعنی قرض) بین آنها دست به دست می شود و مانند پول از آنها استفاده می شود، و بطور مؤثر سرمایه مالی لازم برای انجام سطح معینی از فعالیت تولیدی را کاهش می دهد. البته کلمن خاصر نشان می سازد که کنشگران منفرد بسته به قدرت یا ثروت آنها از میزان برگ های اعتباری متفاوتی برخوردار خواهند بود. مثلاً رئیس خانواده طبیعتاً از برگه های اعتباری بیشتری برخوردار خواهد بود تا در محیط های سنتی روستایی که بسیار قشربندی شده اند. خانواده های ثروتمند برگه های اعتباری بیشتری جمع آوری کرده و در هر زمان می توانند روی آن حساب کنند. وجود یک چنین اعتباراتی می تواند آنها را در مقابل ضمانتهای اجرائی مصون می سازد و به این صورت کسی از برگه های اعتباری بیشتری در اختیار دارد خود به خود قدرت بالقوه بیشتری و ثروت بیشتری هم می تواند داشته باشد. کلمن رفتار کنشگران فردی را عقلانی فرض می کند و با توجه به این مسأله این سوال را هم مطرح می کند، اگر کنشگران عقلانی عمل کنند. آیا چه چیزی در تعهدات اجتماعی وجود دارد که فردی عقلانی را به ایجاد و حفظ اینگونه تعهدات از جانب دیگران نسبت به خودش علاقمند می کند؟ او در پاسخ به این سوال می گوید: هنگامی که من خدمتی را برای شما انجام می دهم معمولاً زمانی است که شما نیاز دارید و هزینه زیادی برای من ندارد اگر من عقلانی باشم و صرفاً علاقمند به منافع شخصی درک می کنم که اهمیت این خدمت برای شما آنقدر زیاد است که حاضر خواهید بود و در زمانی که من. نیازمندم با خدمتی آنر جبران کنید، که بیش از آنچه این خدمت برای من تمام شده است به سود من خواهد بود. البته کلمن اینجا صرفاً خدمات را در نظر دارد نه پول را، چرا که یک پول تقریباً همان منفعت را برای شخصی در طول زمان دارد، لذا به نظر او این مبادله متقابلاً سودمند است بنابراین بوجود آوردن تعهدات با انجام کمک و ارائه خدمات خود نوعی سیاست بیمه تلقی می گردد که در آن فرد خدمتی را که به آسانی از عهده آن بر می آید را انجام می دهد و زمانی که آنرا لازم دارد و دریافت می کند. در واقع پاداشهای اضافی به صورت پولی از آن پرداخت و منفعت به صورت پول ارزشمند دریافت می شود و در این روند انتظار می رود سود قطعی به آسانی بدست آید.
- ظرفیت بالقوه اصلاعات: شکل دیگر سرمایه اجتماعی از دیدگاه کلمن اطلاعات است که در کنش بین کنشگران منفرد امری ضروری و اساسی است و جزء ذاتی و جدایی ناپذیر روابط اجتماعی و تسهیل کننده کنش کنشگران است اما بدست آوردن اطلاعات پرهزینه است. کمترین چیزی که برای کسب اطلاعات لازم داریم، توجه است که همیشه اندک است. یکی از وسایلی که از طریق آن می توان به اطلاعات دست یافت، استفاده از روابط اجتماعی است که برای مقاصد دیگر حفظ می شود. مثلاً فردی که عمیقاً به رویدادهای جاری علاقه مند نیست، اما صرفاً می خواهد از تحولات مهم بی خبر نباشد، می تواند با صرفه جویی وقت خود این اطلاعات را از دوستی که عمیقا توجه دارد، کسب نماید(کلمن،1377:474). بنابراین روابط اجتماعی باعث فراهم ساختن اطلاعاتی می شود که کنش را تسهیل می کند.
- هنجارها و ضمانتهای اجرایی مؤثر: به جز موارد فوق انواع هنجارها نیز می تواند در ایجاد سرمایه اجتماعی مؤثر افتد و از طریق آن فرد منافع شخصی خود را رها کرده و به سود جمع عمل کند و فعالیت آنها متوجه منافع عمومی می گردد. هنجاری از این گونه، حمایت اجتماعی، پایگاه احترام و پاداشهای دیگر تقویت می شود، سرمایه اجتماعی است که ملتهای جدی را می سازد... و بطور کلی افراد را وادار می کند که فعالیت آنها متوجه منافع عمومی گردد... . پشتوانه این هنجارها یک سری ضمانتهای اجرایی درونی یا بیرونی است، صرفنظر از اینکه کدام یک از موارد باشد در حل مشکل منفعت عمومی که جمعیت های بهم پیوسته وجود دارد مهم است. اما از نظر کلمن هنجارها مانند شکل های دیگری سرمایه اجتماعی در عین حال که کنشهای معینی را تسهیل می کنند، می توانند برای کنشهای دیگر محدودیت ایجاد می کنند. مثلاً هنگامی که هنجارهای دستوری به کنشهای معینی پاداش می دهند و ورزش و کار بدنی را برای جوانان مفید می داند، از طرف دیگر انرژی را از فعالیت های دیگر دور می کند. بنابراین هنجارهای مؤثر در یک حوزه می تواند نوآوری در آن حوزه را کاهش دهد. می تواند نه تنها کنشهای انحرافی را که به دیگران آسیب می رساند بلکه همچنین کنشهای انحرافی را می تواند به سود همه باشد محدود کند(کلمن،1377:476-475).
- روابط اقتدار: اگر چندین کنشگر به کنشگر واحدی مقداری از حقوق کنترل کنشهای معینی را واگذار کنند در این صورت کنشگری که این حقوق را دریافت داشته از مجموع این دریافتها دارای مقدار زیادی از سرمایه اجتماعی خواهد شد که می تواند، بر فعالیتهای معینی متمرکز کند و همین امر باعث می شود که قدرت زیادی بدست آورد و این مسأله افراد را در شرایط معینی وادار می کند، که اقتدار را به رهبری فرهمند واگذار کنند(کلمن،1377:476).
کلمن سرمایه اجتماعی را از کالاهای خصوصی متمایز می داند به این دلیل که کالاهای خصوصی قابلیت تقسیم و انتقال دارند. در حالیکه سرمایه اجتماعی انتقال ناپذیر است و به آسانی مبادله نمی شود و دارایی شخصی هیچ یک از افرادی که از آن سود می برند نیست. سرمایه فیزیکی و انسانی معمولا کالاهای خصوصی هستند، حقوق مالکیت به شخصی که در سرمایه فیزیکی سرمایه گذاری کند، امکان می دهد تا منافعی که این سرمایه تولید می کند را تصاحب کند. در مورد سرمایه انسانی نیز فردی که وقت و منابع خود را سرمایه گذاری می کند منافعی را که افراد پیش بینی می کنند از آموزش دیافت نماید، بدست آورد. این منافع می تواند شغلی با دستمزد بیشتر باشد، کار رضایت بخش یا با پایگاه اجتماعی بالاتر، در بیشتر شکل هایش اینگونه نیست. انواع ساختارها اجتماعی که هنجارهای اجتماعی و ضمانت های اجرائی ... تحمیل آنها را امکان پذیر می سازد در درجه اول به افرادی که تلاش های آنها برای بوجود آوردن هنجارها و ضمانت های اجرایی لازم است، سود نمی رسانند. بلکه به همه افرادی که جز آن ساختار معین هستند، سود می رساند. کلمن عواملی را در ایجاد حفظ و نابودی سرمایه اجتماعی مؤثر می داند که اینجا به تعدادی از فاکتورها اشاراتی می شود:
الف- ثبات: ثبات یکی از عوامل ثبات ساختار اجتماعی است. بالاخص ساختارهایی که مبتنی بر مشاغل نیستند. در هم گسیختگی سازمان اجتماعی یا روابط اجتماعی می تواند برای سرمایه اجتماعی بسیار ویرانگر باشد. اختراع اجتماعی سازمانهایی که به جای افراد شاغل عناصر ساختار را تشکیل می دهند، شکلی از سرمایه اجتماعی را فراهم کرده است که می تواند ثبات، به جای بی ثباتی افراد حفظ کند. در مواردی که افراد صرفاً اشغال کنندگان مشاغل هستند، تنها عملکرد شاغلان نه خود ساختار، با تحرک افراد دچار اختلال می شود. اما برای هر شکل دیگری از سرمایه اجتماعی وابسته به آن خواهد بود(کلمن،1377:490-489).
ب- ایدئولوژی: ایدئولوژی بنا به اینکه محتوای آن چگونه باشد، می تواند با تحمیل این خواست به فرد که به سود چیزی یا کسی غیر خودش عمل کند، سرمایه اجتماعی بوجود می آورد. یا می تواند اثر منفی بر ایجاد سرمایه اجتماعی داشته باشد. بعضی از ایدئولوژی ها ماهیتی خود بسنده در خود دارند، مانند ایدئولوژی اپیکور در یونان باستان یا یک ایدئولوژی که بر رابطه جداگانه و مستقل هر فرد با خداوند تأکید می کند، که عمدتاً اساس آیین پروتستان را تشکیل می دهد، می تواند از ایجاد سرمایه اجتماعی جلوگیری کند. به طور کلی اعتقاداتی که حاوی دگر خواهی یا عمل به سود جمع باشد، ایجاد و حفظ سرمایه اجتماعی و خودخواهی، فردگرایی و انزوا طلبی در نابودی سرمایه اجتماعی مؤثرند.
پ- رفاه و فراوانی: از نظر کلمن این عامل می تواند مانع شکل گیری سرمایه اجتماعی یا باعث نابودی آن گردد. رفاه و فراوانی وابستگی افراد را به هم کاهش می دهد و به تبع آن سرمایه اجتماعی را تقلیل می دهد.
ت- کمک:درخواست کمک افراد از یکدیگر مقدار سرمایه اجتماعی را کاهش می دهد.
ث- منابع رسمی حمایت: انواع گوناگون کمکهای دولتی به مردم یکی از عواملی است که وابستگی میان افراد را به یکدیگر کاهش می دهد و در نتیجه باعث کاهش سرمایه اجتماعی بین آنها می گردد.
اینها مجموعه عواملی هستند که می توانند در ایجاد و یا نابودی سرمایه اجتماعی تأثیر گذار باشند. کلمن اعتقاد دارد که سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و انسانی اگر تجدید نشود و در گذر زمان از بین می رود. روابط اجتماعی اگر حفظ نگردد بتدریج نابود می شود، انتظارات و تعهدات با گذشت زمان ضعیف و ناپدید می شود. بنابراین از نظر این نظریه پرداز شکلهای مختلف سرمایه اجتماعی نیاز به مراقبت دارند و ارتباط ارگانیک میان افرادی که آنرا شکل داده اند، لازمه حفظ و جلوگیری از نابودی آن است.
- رابرت پاتنام
پاتنام با بررسی نواحی جنوب ایتالیا و طرح سؤالاتی پیرامون شرایط ضروری برای شکل گیری جامعه مدنی جایگاه تازه ای به تئوری سرمایه اجتماعی داد و موقعیت این تئوری را در ادبیات اجتماعی به نحو محسوسی ارتقاء بخشید. ریشه های کار او در افکار((دوتوکویل)) و تئوری کلاسیک دموکراسی که ((روسو)) و ((استوارت میل)) از آن دفاع کرده بودند، می یابیم، به نظر پاتنام سرمایه اجتماعی از شبکه های اجتماعی و هنجارهای متقابل و اعتماد و حاصل از آنها تشکیل شده است. او اعتقاد دارد که سرمایه اجتماعی مخصوصاً بر حسب فعالیت تعاونی رسمی و عادات همکاری اجتماعی، اعتماد را تشکیل می دهد که این نیز به نوبه خود منجر به میزان بالاتری از مشارکت سیاسی می شود. پاتنام این مفهوم را در فهم و تقویت بنیانگذاری نهادی دموکراتیک در سطوح منطقه ای و ملی به کار می برد، استفاده او ازمفهوم سرمایه اجتماعی از جیمز کلمن تأثیر پذیرفته و علی رغم اینکه زمینه های مورد علاقه او و کلمن متفاوت است، آنها در این نظریه مشترکند که سرمایه اجتماعی یک کالای عمومی است، یک منبع در اجتماع که اغلب در اجتماع کمتر بها داده می شود، معمولاً کمتر موجود است.
تعریف پاتنام از سرمایه اجتماعی شباهت بسیاری به تعریف جیمز کلمن دارد، از نظر او سرمایه اجتماعی به آن دسته از عناصر و ویژگی های سازمان اجتماعی مربوط می گردد که هماهنگی و همکاری متقابل را برای افراد یک جامعه خاصی تسهیل می کند که این ویژگی ها شامل موارد ذیل هستند:
شبکه های اجتماعی: وجود شبکه های اجتماعی در هر جامعه ای باعث تسهیل روابط و ارتقاء همکاری در یک جامعه خاص می شود هر چه شبکه های اجتماعی بین افراد متراکم تر باشد احتمال بیشتری وجود دارد که شهروندان بتوانند در جهت منافع همکاری کنند(پاتنام،2000، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385)
مشارکت مدنی هزینه های بالقوه عهد شکنی را در هر جامعه ای افزایش می دهد. فرصت طلبی منافعی را که فرد انتظار دارد از دیگر معاملات همزمانش و معاملات آینده نصیبش شود به خطر می اندازد. شبکه های مشارکت مدنی در زبان تئوری بازیها، پیوند درونی بازیها را افزایش می دهد. او وجود این شبکه ها را در تقویت هنجارهای معامله متقابل ضروری می داند، که در این صورت افراد آماده هستند تا هنجارهای قوی رفتار قابل قبول را توسعه دهند و انتظار مقابلشان را در بسیاری از ارتباطات تقویت کننده همکاری با یکدیگر منعکس کنند. این هنجارها یک شبکه ارتباطی که به کسب حسن شهرت در وفای به عهد و پذیرش هنجارهای رفتار جامعه محلی متکی است، تقویت می گرداند. شبکه های مشارکت مدنی ارتباطات را تسهیل می کند و جریان اطلاعات را در مورد قابل اعتماد بودن افراد بهبود می بخشد. شبکه های شمارکت مدنی اجازه می دهند که شهرتها به دیگران انتقال یافته و پالایش شوند. ارتباطات بیشتر(مستقیم و غیرمستقیم) باعث اعتماد متقابل بیشتر بین آنها می شود و روند همکاری آنها را تسهیل می کند(همان؛300). شبکه های اجتماعی دو نوع افقی و عمودی دارند در شبکه های افقی شهروندانی عضویت دارند که از قدرت و وضعیت برابری برخوردارند هستند در شبکه های عمودی شهروندان نا برابر بوسیله ی روابط نا برابر مبتنی بر سلسله مراتب و وابستگی به هم پیوند دارند، کنش های افقی قوی در شبکه های مشارکت مدنی، مانند انجمن های همسایگی کانونهای سرودخوانی، تعاونی ها، باشگاههای ورزشی و احزاب توده ای روی می دهد.
شبکه های مورد نظر پاتنام شبکه های افقی است، زیرا در شبکه های عمودی جریان اطلاعات غیر موثق تر از جریان های افقی اطلاعات است و بخشی از علت آن است که اطلاعات قابل اتکا درست مانع بهره کشی و استعمار محسوب می شود و مجازاتهای که از هنجارهای معامله متقابل در مقابل تهدید فرصت طلبی حمایت می کند در شبکه های عمودی کمتر برابر مقامات عالی وضع می شود و اگر هم وضع شود کمتر اجرا می گردد. پاتنام شبکه های مشارکت مدنی را یکی از اشکلات ضروری سرمایه اجتماعی می داند.
اعتماد اجتماعی:
اعتماد تقویت همکاری و همکاری تقویت اعتماد را بدنبال دارد و هر دو از هم تأثیر می پذیرند هر چه سطح اعتماد در جامعه ای بالاتر باشد احتمال همکاری بیشتر خواهد بود. پاتنام اعتماد را ناشی از دو منبع هنجارهای معامله ای متقابل و شبکه های مشارکت مدنی می داند. به نظر پاتنام هنجارهای معامله متقابل شبکه های مشارکت مدنی و همکاری موفقیت آمیز متقابل همدیگر را تقویت می کنند. وجود نهادهای همکاری جویانه کارآمد مستلزم مهارتها و اعتماد بین اشخاص است. اما آن مهارتها و این اعتماد نیز به نوبه خود بوسیله همکاری سازمان یافته تلقین و تقویت می شود. هنجارها و شبکه های مشارکت مدنی به رفاه اقتصادی کمک می نماید و به نوبه خود نیز توسط این رفاع تقویت می شود.(پاتنام،2000، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385).
اعتقاد پاتنام بر این است، که منابع سرمایه اجتماعی از جمله اعتماد، هنجارهای معامله متقابل و شبکه های مشارکت مدنی از نوع افقی دارای ارتباطات درونی، خود تقویت کننده و خود افزاینده هستند. ویژگی باز تولید سرمایه اجتماعی به رغم پاتنام باعث تعامل اجتماعی همراه با سطح بالایی از همکاری، اعتماد به معامله متقابل، مشارکت مدنی و رفاه جمعی می شود. این ویژگی معرف جامعه مدنی و فقدان آنها مشخصه جوامع غیر مدنی هستند که در این صورت نیز خصلتی خود تقویت کننده و خود افزاینده دارد و باعث عهد شکنی، بی اعتمادی، فریب و حیله، بهره کشی، انزوا و بی نظمی و رکورد در یک دور تسلسل وار می شود و مجموعه اینها رسیدن به اهداف را برای نهادهای دموکراتیک دشوار می سازد.
- فرانسیس فوکویاما
فوکویاما، از متفکرین هم عصر ما در کتاب معروف پایان نظم می گوید: اصطلاح سرمایه اجتماعی نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب(مرگ و زندگی در شهرهای بزرگ آمریکا 1961) بکار رفته است که در آن توضیح داده بود که شبکه های اجتماعی فشرده در محدوده های قدیمی و مختلط شهری صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند(فوکویاما،1379: 10). فوکویاما بر وجود هنجارها و ارزش های غیر رسمی در یک گروه اعتقاد دارد و سرمایه اجتماعی را اینگونه تعریف می کند: ((سرمایه اجتماعی مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش های غیر رسمی است که اعضای گروهی که همکاری و تعامل میانشان مجاز است، در آن سهیم هستند.)) (فوکویاما،3791: 11). به نظر او هنجارهای تشکیل دهنده، سرمایه اجتماعی می توانند از هنجار روابط دو دوست گرفته تا آموزه های پیچیده ای را در برگیرند. این همکاریها باید در روابط بالفعل آدمیان بطور عینی مصداق یابند (تاجبخش:1384: 169).
آنها باید در رابطه انسانی واقعی جا افتاده باشند؛ هنجارها متقابل به هنگام سر و کار داشتن با تمام مردم به طور بالقوه وجود دارد، اما تنها به هنگام برخورد با دوستان بالفعل می شود. با این تعریف، اعتماد، شبکه ها، جامعه مدنی و موارد دیگری که با سرمایه اجتماعی همراهند تماماً آثار و نتایج سرمایه اجتماعی هستند، نه اجزای تشکیل دهنده آن. هر مجموعه ای از هنجارهای جا افتاده، سرمایه اجتماعی را تشکیل نمی دهند، آنها باید به همکاری در گروهها منجر شوند و بنابراین با ارزش های معنوی سنتی چون صداقت، پایبندی به تعهدات عملکرد قابلیت اطمینان در انجام وظایف (وظیفه شناسی)، رابطه متقابل و نظیر آن مرتبط هستند. هنجارهایی که تولید سرمایه اجتماعی می کنند، تقسیم پذیرند، یعنی می توانند تنها میان گروه معدودی از مردم از همان اجتماعی مشترک باشند و نه میان دیگران. در حالیکه سرمایه اجتماعی در همه جوامع وجود دارد اما نمی تواند به طرق مختلف توزیع گردد.
سرمایه اجتماعی متعلق به گروههاست نه به افراد. فوکویاما در خصوص اینکه چرا برخی کشورها موفقیت اقتصادی بیشتری نسبت به دیگر کشورها دارند، ادعا می کند در این کشورها سطوح بالای سرمایه اجتماعی و شاخص های آن مانند صداقت و اعتقاد افراد را به انجام کارهای گروهی و دسته جمعی و نیازمند وجود تعهد اجتماعی و همچنین نوآوری در کارها، وادار می کند، که این امر زمینه را برای رشد و ترقی هر چه بیشتر فراهم می کند. او متعقد است در جامعه ژاپن سطح بالای سرمایه اجتماعی سبب گسترش و توسعه این کشور گردیده است. در حالی که در کشور چین پیوندهای موجود مانع شکل گیری سرمایه اجتماعی شده و فرصت های نوآوری را محدود ساخته است. فوکویاما بر این عقیده است که جوامع جدید به جای آنکه در صدد باشند که اخلاق اعضایشان را بهبود بخشند در جستجوی تأسیس نهادهایی چون حکومت متکی بر قانون اساسی و مبادله مبتنی بر بازار هستند تا رفتارهای اعضا خود را نظام مند کنند. او معتقد است جامعه مدرن بدون پشتوانه فرهنگ، مذهب و سنت تاریخی از پایه فرو خواهد ریخت. او در خصوص موفقیت جوامع مدرن معتقد است تنها به این علت توفیق یافته اند که قادر به زنده نگه داشتن سرمایه اجتماعی انباشته شده قرون متمادی شده بودند. یعنی قید و بندهای اجتماعی که در گذشته توسط مذهب و دیگر نهادهای فرهنگی هنجار آفرین استوار شده بود، تنها به مدد نوعی عادت انعکاسی در عصر مذهبی دنیا گرایانه بعدی جان سالم به در برده بود. اما این جوامع در نهایت قادر به تولید سرمایه اجتماعی جدید نشده اند.
((فوکویاما)) یافتن عدد مشخص و قابل قبولی برای بیان مقدار سرمایه اجتماعی مشکل می داند. به نظر او شاید اطلاعاتی در خصوص گروهها و زیر مجموعه ها وجود داشته باشد، اما اتفاق نظر مشخصی در خصوص تفاوت های این اطلاعات در دسترس نیست. او برای اندازه گیری سرمایه اجتماعی از روش(همان:43). لذا باید دنبال اصلاح روابط خانواده و ارزش های حاکم بر خانواده بود تا از این فرو پاشی بزرگ جلوگیری نمود.
راه دیگری که ((فوکویاما)) پیشنهاد می کند این است که تشکیل گروه های موفق در نبود سرمایه اجتماعی با استفاده از مکانیسم های مشارکتی رسمی مانند قراردادها، نظام سلسله مراتب، اساس نامه ها، نظام نامه ها و مانند آن کاملاً امکان پذیر است. اما در هنجارهای غیر رسمی به طرز فوق العاده ای هزینه بده بستان هایی را که مستلزم این نوع مکانیسم هاست، کاهش یافته و تحت شرایط معینی می تواند به میزان بالاتری سازگاریهای گروهی را تسهیل نماید. جامعه مدنی که در سال های اخیر به طور قابل توجهی کانون توجه نظریه پردازی های مردم سالاری بوده است در مقیاس وسیعی محصول((سرمایه اجتماعی)) است هر چند که از جهات معین و مهمی با آن کاملاً همخوانی نداشته باشد(همان:13).
در ارتباط با سرمایه اجتماعی فوکویاما اعتقاد دارد که باید دو نکته را روشن کرد:
1) سرمایه اجتماعی به این دلیل زیر مجموعه سرمایه انسان نیست، چرا که این سرمایه متعلق به گروههاست و نه به افراد، هنجارهایی که شالوده سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند در صورتی معنی دارد که بیش از یک فرد در آن سهیم باشد.
2) سرمایه اجتماعی با توجه به علم سیاست و علم اقتصاد و لزوماً چیز خوبی نیست. در این علوم همکاری و همیاری برای تمام فعالیت های اجتماعی خواه خوب یا بد، ضروری است.
((فوکویاما)) چند روش عمده را در نظر می گیرد که از طریق آنها هنجارهای تعاونی می توانند شکل بگیرند:
1) ساختمندی نهادی: منظور از ساختمندی نهادی این است که هنجارها در نتیجه کنش قصدمند مؤثر بر اجتماع به طور کلی، فی المثل از طریق نهادی مانند دولت ساخته شده باشد، و به دو صورت ساختمندی نهادی عقلانی و ساختمندی نهادی غیرعقلانی می باشد.
2) ساختمندی خودجوش: این نوع ساختمندی شکل دیگری از ساختمندی اجتماعی است اما هنجارهای ساخته شده و به صورت خود جوش به جای آنکه از قانون و دیگر نهادهای رسمی سربر کشند، از کنش های متقابل اعضای یک اجتماع بوجود می آیند و ناشی از انتخاب تعمدی نیستند. ساختمندی خودجوش یکی از جالبترین حوزه های تحقق درباره ی هنجار سازی را تشکیل می دهد به طبقات فرعی عقلانی و غیر عقلانی تقسیم می شود.
3) ساختمندی برونزاد: منظور از ساختمندی برونزاد این است که هنجارها از جایی غیر از همان اجتماعی که در آن بکار رفته است، سرچشمه می گیرند و نه به غیر از طریق کنش متقابل آن اجتماع با محیط خارجی آن. این ایدئولوژی و فرهنگ تجربه تاریخی مشترک از جمله عواملند. هنجارهایی که از حیث طبیعت ریشه می گیرند: با وجود تغییراتی که در ساختار خانواده ایجاد شده است، خویشاوندی بعنوان قویترین شکل ارتباط اجتماعی در جوامع معاصر باقی مانده و خواهد ماند. از جمله این عوامل خویشاوند گرایی، نژاد و قومیت می باشند(فوکویاما،1379:105-97).
- دوتوکویل
مدلی که "توکویل" درباره سرمایه اجتماعی ارائه می کند از این جهت جالب است که وی نشان می دهد، چگونه سازمانهای داوطبانه می توانند به ایجاد سرمایه اجتماعی و تقویت همکاری کمک کنند. از نظر وی ارزش یک سازمان در این است که به افراد اطمینان می بخشد مه بر اساس یک اصول مستمر فعالیت چند جانبه و تعامل داشته باشند که در واقع سازمان یک بازی تکراری را ایجاد می کند که برای توسعه همکاری لازم به نظر می رسد.
همان گونه که بسیاری از سازمانهای موجود از اعضای خود می خواهند که اهداف بلند مدت سازمان را به منافع زودگذر و فوری خویش ترجیح دهند و این یک قاعده بازی در همکاری است که از منافع خود بخاطر منافع گروه چشم پوشی نمود. زیرا فرد اینگونه متقاعد می شود که منافع او در میان جمع پایدارتر و مفیدتر خواهد بود. آنگونه که "توکویل" مکانیسم غلبه بر ((ادراک صحیح از منافع خود)) را در جامعه امریکایی مطرح می کند و منظور او در واقع تبیین روشی است که مردم با رضایت کامل سهمی از زمان و دارایی شان را برای آسایش ملی بطور فداکارانه و داوطلبانه مورد استفاده می دهند.
از نظر توکویل یکی دیگر از فواید سازمانها این است که با استفاده از مکانیسمهای رسمی و غیر رسمی، مثل تهدید به اخراج و محرومیت از کار و با ایجاد ممنوعیت، عدم همکاری و عدم اطمینان را در بین اعضاء خنثی نماید. هدف توکویل ملاحظه برخی مدلهای جایگزین برای ایجاد سرمایه اجتماعی، همچون نظریه انتخاب عقلانی و نظریه اقدام جمعی می باشد. وی بر متغیرهای روانی تأکید دارد و معتقد است که اگر چه به روشی سرمایه اجتماعی را ایجاد نمی کنند، اما می توانند بر آنها تأثیر بگذارند، لذا به تعریف یک مدل چند گزینه ای می پردازد. شاخصهای مورد نظر((توکویل)) شامل عضویت در سازمانهای داوطلبانه با اقتباس از نظریه ((پاتنام))، رابطه بین رضایت از زندگی و اعتماد به دیگران، با اقتباس از دیدگاه ((اینگلهارت)) و سنجش میزان شاد بودن، اعتماد فردی و حس وطن پرستی و نوعدوستی مرکز ثقل و توجه ((توکویل)) می باشد.
((توکویل)) نتیجه می گیرد که سرمایه اجتماعی دارای سه ویژگی عمده است و از منابع زیر تولید می شود:
الف: سرمایه اجتماعی بوسیله ویژگیهای فردی و شخصیتی افراد که از طریق جامعه پذیری در خانواده شکل می گیرد بوجود می آید؛ اگر چه ممکن است از طریق تعامل در سازمانهای داوطلبانه تأثیر گذارتر باشند.
ب: سرمایه اجتماعی بوسیله باورها و ارزشهای اخلاقی افراد که اکتسابی است تولید می شود و بر سطح فعالیتهای داوطلبانه افراد تأثیر می گذارد.
ج: سرمایه اجتماعی بوسیله تصورات جمعی بین اعضاء تولید می شود.
از نظر توکویل برای تولید سطوح مختلف سرمایه اجتماعی مکانیسمهایی لازم است که سازمان یافته باشند. مثلاً اگر سازمانهای داوطلبانه رونق پیدا کنند میتوانند اعتماد بین افراد را افزایش داده و منجر به افزایش سرمایه اجتماعی گردد.
- افه و فوش
((افه و فوش)) در مقاله خود سرمایه اجتماعی را بعنوان یک منبع با مالکیت جمعی متعلق به محله، جوامع، مناطق و بخش ها معرفی نموده اند و آن را متغیر، کوچک و بزرگ و یا کم و زیاد می دانند. آنان سرمایه اجتماعی را با سه عنصر اصلی و شاخص معرفی می کنند. در قالب گرایش ها به آگاهی و توجیه، در بعد تمایلات رفتاری به اعتماد و در بعد الگوهای ساختاری به انجمن پذیری اشاره می کنند (افه و فوش،2002:243-189). آگاهی و توجه، شامل مجموعه افکار و عقاید و حساسیت نسبت به زندگی اجتماعی و سیاسی و توجه به هر چیزی که در سریعترین معنا مربوط به "امور عمومی" می باشد. تمرکز بر رفاه مادی، رفتار اخلاقی، کمال شخصی، کیفیات زیبایی شناسانه و سایر ویژگی های شرایط زندگی که به یک جامعه سیاسی تعلق دارند و مسائل مربوط به زندگی شهروندی موضوع آگاهی و توجه را شامل می گردد. در این شکل آگاهی دارایی فردی بوده و ضرورتی در بروز و ظهور در شکل یک فعالیت مدنی و انجمنی ندارد. آگاهی و توجه پیش شرط شناختی ضروری و شکل فعال تر مسئولیت مدنی است (افه و فوش،2002:191-190).
اعتماد، در دو گونه قوی و ضعیف مطرح می باشد. اعتماد ضعیف شامل نبود ترس و شک نسبت به رفتار احتمالی دیگران می شود. بی اعتمادی نسبت به دسته و یا گروهی و نفرت عمومیت یافته نیز در مسیر اعتماد ضعیف قرار می گیرد. اما اگر شخصی منتظر برخوردهای خصمانه، نیرنگ، فریب، عدم همکاری و رفتار نادرست از سوی دیگران باشد دیگر شخص از اعتماد ضعیف هم برخوردار نیست (همان:191).
در مقابل اعتماد قوی زمانی وجود دارد که شخص نه تنها نسبت به مردم خوش بین است و آنان را دارای طینت خوب و خیرخواه بداند، بلکه شرکت در یک فعالیت را در اکثر اوقات بدون توجه به هزینه فرصت از دست رفته و احساس ضرر و زیان، یک حرکت خردمندانه بداند و انتظار کمک متقابل و رسیدن به منافع ناشی از تعاون با دیگران را داشته باشد(همان:191).
انجمن پذیری، دلالت بر مشارکت فعال شخصی در شبکه های غیر رسمی و یا انجمن های رسمی مانند:
باشگاههای ورزشی، شبکه های محیط زیستی، انجمن های مذهبی، سازمان های غیر انتفاعی و یا جنبش های اجتماعی می گردد. آنها معتقدند که انجمن های مختلف به لحاظ نوع تأثیرگذاری بر سرمایه اجتماعی متفاوت می باشند، به گونه ای که در گونه شناسی از انواع انجمن ها وی به چگونگی نوع و تأثیر انواع خاصی از انجمن ها بر سرمایه اجتماعی اشاره دارد، به زعم ایشان اشکال انجمن به سه گروه نخستین، دومین و سومین تقسیم می شود که نوع دوم مورد نظر آنها می باشد. انجمن های اولیه، شامل انجمن های با ریشه خانوادگی، خویشاوندی، قومی و دینی می باشد. که عضویت در آنها غیر داوطلبانه بوده و به صورت اولیه و براساس ویژگی های خونی، نسبت های اجدادی و خانوادگی می باشد.
انجمن های سومی، شامل بنگاه ها، مؤسسات غیر انتفاعی و احزاب سیاسی می گردد. اینگونه انجمن ها برعکس انجمن های اولیه هستند و اهداف آنها ثایت و عضویت در آنها متغیر می باشد. شهروندی با منطق اینگونه الگوهای انجمنی بیگانه است، زیرا عضویت مشروط به تناسب توانایی با تمایل و مشارکت در دست آوردی است که انجمن بر پایه آن شکل گرفته.
انجمن های دومین یا مدنی، اهداف و مقاصد این انجمن ها نه مانند انجمن های نخستین پخش شده و غیر مشخص است و نه مانند انجمن های سومی خاص است. اعضاء در این انجمن ها به دنبال کسب سود همانند شرکتها و بنگاه های اقتصادی و یا کسب موقعیت رسمی مانند احزاب سیاسی نیستند. به جای تعیین اهداف از طریق کنش راهبردی انجمن های مدنی صرفاً یک قلمرو دارند، مانند: ورزش، موسیقی، انسان دوستی، آموزش، تحرک سیاسی و . . . اعضای این انجمن ها انتظار علایق مشترک پایدار داشته و در مقاصد کوتاه مدت یا برهه های زمانی کوتاه مدت همکاری ندارند. افه و فوش انجمن های مدنی را براساس ملاک هایی بر پنج نوع طبقه بندی کرده اند:
1) قلمرو های ذاتی فعالیت، مانند: قلمروهای مذهبی، خیریه ای، هنری.
2) درجه رسمی نقش عضویت، مانند کلانها، شبکه ها، و جنبش ها.
3) انجمن های درون نگر و برون نگر، که در انجمن های درون نگر تولید کالای عمومی منحصراً برای اعضا است و در انجمن ها برون نگز تولید برای عامه مردم است.
1) انجمن های عام گرا و غیر عام گرا، انجمن های عام گرا هر کس را می پذیرد و غیر عام گرا مشروط به پذیرش انتسابی(سن،جنس،و...) و اکتسابی(شغل، تحصیلات،و...) می باشد.
2) انجمن ها سیاسی و غیر سیاسی، انجمن های سیاسی نخبگان و غیر نخبگان را تحریک به تأثیر گذاری بر روی سیستم قانون گذاری و اجرایی می نماید. در حالی که انجمن های غیر سیاسی چنین خواسته ای ندارند(همان:199-197).
نظریه پیوند هیرشی:
درمیان صاحب نظران تبیینهای اجتماعی از یک سو می توان از تراویس((هیرشی)) نام برد که در دو تحقیق خود نوعی الگوی کنترل اجتماعی را ارائه داده است. الگویی که گاه با نام نظریه پیوند از آن یاد می شود و پیدایش کج روی و ناهنجاری را معلول ضعف همبستگی در گروهها و نهادهای اجتماعی و تضعیف اعتقادات و باورهای موجود در جامعه می شمرد. در این الگو، هیرشی از یک خود را از این تحلیل((دورکیم)) متأثر می بیند که مدعی است((کجروی یا خودکشی ناشی از ضعف یا گسستگی تعلیق فرد به جامعه است اما از سوی دیگر، بر خلاف دورکیم و هم فکران او، انسان را به خودی خود، متکی و پای بند به اصول اخلاق و مانند آن نمی داند. پس فرض را بر قطعی بودن تحقق کجروی در جامعه می گذارد. و به ریشه یابی وقوع همنوایی در جامعه بپردازد. نتیجه ای که هیرشی از تحلیل خویش می گیرد آن است که جامعه یا گروهی که در میان اعضای آن وابستگی های متقابل و قوی وجود داشته باشد، بیش از جامعه یا گروهی قادر به اعمال کنترل بر اعضای خود خواهد بود که اعضای آن بستگی محکمی با هم نوشته باشند. برای مثال او بر آن است که:
هر چه همبستگی میان جوانان، والدین و بزرگسالان و همسالان بیشتر باشد، جوانان بیشتر علاقه مند و درگیر مدرسه و دیگر فعالیتهای مقبول اجتماعی می شوند، و هر چه بیشتر اعتقادات و جهان بینی مرسوم و مطلوب محیط اجتماعی را قبول کنند و به آن معتقد باشند کمتر ممکن است کجرو و نا به هنجار و به طبع آن کاهش سطح کیفیت زندگی منجر شود.
او در این خصوص چهار عنصر زیر را به عنوان عناصر پیوند دهنده افراد به یکدیگر و جامعه و به تعبیر دیگر، چهار متغیر کنترل کننده رفتار، معرفی می کند:
1. دلبستگی: این عنصر بیان گر میزان وابستگی فرد به اشخاص دیگر در خانواده محیط و نهادهای اجتماعی است به نظر "هیرشی" کسانی که به دیگران علاقه و توجه دارند، رفاه و احساست آنها را در نظر می گیرند و با احساس مسئولیت نسبت به این افراد و حفظ ارتباط با آنان عمل می کنند.
بر همین اساس یادآور می شود که افراد فاقد این دلبستگی نگران آن نخواهند بود که روابط اجتماعی آنان به خطر افتد بنابراین بیشتر احتمال دارد که به ناهنجاری و کجروی روی آورند
2.تعهد: تعهد بیان گر میزان پذیرش هدفهای مرسوم جامعه و احساس دینی است که فرد نسبت به جامعه در خود اساس می کند. به تعبیر دیگر ((هیرشی)) بر آن است که هر قدر فرد در محیط هایی مانند محیط مدرسه، اشتغال، خانه و مانند آن، نیاز بیشتری به سرمایه گذاری در خصوص کنشهای موافق یا جامعه احساس کند، دلیل بیشتری خواهد داشت که برای حفاظت از دستاوردهای خود، با دیگران همانطور بماند، و در مقابل کسانی که نیاز کمتری به این سرمایه گذاری احساس می کنند، خطر و ضرر کمتری را در ارتکاب جرم و ناهنجاری احساس می کنند و حتی ممکن است در پی بدست آوردن فرصتی برای سود بردن از آن برانید.
- این عنصر بیان گر میزان درگیری و مشارکت در نقش ها و فعالیت های اجتماعی است به نظر هیرشی کسانی که گرفتار کار، زندگی خانوادگی، سرگرمی، و غیره هستند معمولاً فرصت کمتری برای رفتارهای نابه هنجار و کجروی اجتماعی را دارند در عین حال به نظر او همین مشارکت فرد فرد را در معرض انواعی از اهرم های کنترل اجتماعی قرار می دهد که افراد مرتبط با او بر او اعمال می کنند. به همین نحو آشکار است که کسانی که در فعالیت های مرسوم و متعارف جامعه مشارکت ندارند، فرصت و آزادی عمل بیشتری برای دستیازیدن به رفتارهای کجرو از را دارند.
- باور: عنصر باور بیان گر میزان اعتقاد فرد به اعتبار قواعد اخلاقی و اجتماعی، باور او نسبت به ارزشها و هنجارهای اخلاقی جامعه و وفاداری وی به آنهاست به نظر هیرشی اگر فردی جداً این باور را داشته باشد که درگیر شدن در گونه هایی خاص از رفتارها کار درستی نیست مشارکت از آن رفتارها برای او دور از تصور خواهد بود در مقابل کسانی که اعتقاد و وفاداری ضعیفی نسبت به هنجارهای اخلاقی دارند، ممکن است تمایل بیشتری به نادیده گرفتن آنها داشته باشند و بیشتر به کجروی مبادرت ورزند هیرشی به بررسی احتمال رفتارهای نا به هنجار و کجرو اند در میان قشر جوان پرداخته، و با تکیه بر الگوی یاد شده، نخست متذکر می شوند که جوانان در سطح متعددی با جامعه پیوند می خورند، و به ارزشها و هنجارهای آن ملتزم می مانند سپس یه این نکته توجه می دهد که هر یک از این افراد بر حسب ابعاد زیر با یکدیگر تفاوتهایی آشکار می یابند :
- در میزان تأثیر پذیری از آرا و انتظارات دیگران
- 2. در پاداشی که به ازای رفتار متعارف خویش دریافت می کنند، و براین اساس
- 3. در میزان صحه کذاشتند بر هنجارهای حاکم جامعه و متعهد ماندن به آنها
بدین وسیله هم زمینه را برای بیان کارآمدی متغیرهای مورد نظر خویش در خصوص انواعی از رفتارهای نابهنجار و کجرواند تصور می کند و هم به تأثیر انواعی از متغیرهای روانی و اجتماعی در جهت تضعیف وابستگی فرد به جامعه می پردازد.
نظریه نان لین
لین با طرح نظریه منابع اجتماعی (1982) مطرح نمود که دستیابی به منابع اجتماعی و استفاده از انها می تواند به موقعیت های اجتماعی- اقتصادی بهتر منجر شود لذا او در سالهای اخیر مفهوم سرمایه اجتماعی را به عنوان منابع نهفته در ساختار اجتماعی مطرح کرد که با کنش های هدفمند قابل دسترسی می باشد از نظر لین منابع ارزشمند در اکثر جوامع ثروت، قدرت و پایگاه اجتماعی می باشد و لذا سرمایه های اجتماعی افراد را بر حسب میزان یا تنوع ویژگی های دیگرانی که فرد با آنها پیوندهای مستقیم و غیر مستقیم دارد قابل سنجش می داند(توسل؛1384: 10) از نظر لین دو عنصر مفهومی و مهم سرمایه اجتماعی ((منابع نهفته)) و ((موقعیت های شبکه ای)) می باشد. و نتایج سرمایه گذاری های افراد در روابط و شبکه های اجتماعی در ارتباط با دو نوع کنش ابزاری و کنش اظهاری طبقه بندی می شود که برای کنش ابزاری سه نوع بازدهی اقتصادی(ثروت) سیاسی(قدرت) و اجتماعی(شهرت) و در کنش اظهاری سرمایه اجتماعی ابزاری برای تحکیم منابع و دفاع در برابر از دست دادن احتمالی منابع و به سه نوع بازدهی سلامت جسمانی، سلامت روانی و رضایت از زندگی اشاره می کند.
6-2چارچوب نظری:
در دهه ی 1970 تا 1980 بوردیو مفهوم سرمایه اجتماعی را توسعه داد، اما این کار او نسبت به قسمت های دیگر نظریه اجتماعی اش توجه کمتری را جلب کرد. (فیلد،2003، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385).یکی از سنگ بناهای نظری جامعه شناسی بوردیو در نظر گرفتن جامعه به مصاحبه تکثری از حوزه های اجتماعی است شکلهای سرمایه(اقتصادی،فرهنگی و اجتماعی) عوامل اساسی اند که تعریف کننده موقعیت ها و امکانات کنش گران گوناگون در هر حوزه ای به شمار می روند(siisaman,2000). از نظر او سرمایه در سه شکل بنیادی امکان بروز می یابد به شکل سرمایه اقتصادی که قابلیت تبدیل شدن به پول را دارد و ممکن است در شکل حقوق مالکیت نهادینه شود؛ به شکل سرمایه فرهنگی که در شرایط معین قابلیت تبدیل شدن به سرمایه اقتصادی را دارد و ممکن است به شکل کیفیتهای آموزشی نهادینه شود و به شکل سرمایه اجتماعی که از الزامات اجتماعی(ارتباطات) ساخته شده است و در شرایط معین، قابلیت تبدیل شدن به سرمایه اقتصادی را دارد و ممکن است به صورت عنوان اشرافی یا اصالت خانوادگی نهادینه شود(وال ای، 1998،به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). از نظر بوردیو سرمایه اجتماعی دو مؤلفه دارد: اول منبعی است که ارتباط با آن از طریق عضویت در گروه و شبکه های اجتماعی امکان پذیر می شود و دوم، حجم سرمایه اجتماعی ای که به تملک یک کارگزار وابسته می باشد.
بوردیو اعتقاد دارد که کیفیت زندگی به وسیله کلیت ارتباطات بین کنش گران حاصل می شود، نه آنکه فی نفسه یک کیفیت معمول گروه باشد. عضویت در گروه ها و درگیر بودن در شبکه های اجتماعی، که در گروه ها حاصل می شود، و روابط اجتماعی حاصل از عضو بودن می تواند در تلاش برای بهبود موقعیت اجتماعی کنش گران در حوزه های گوناگون و متفاوت به کار برده شود. انجمن های داوطلبانه، اتحادیه های تجاری، احزاب سیاسی، و انجمن های سری، همگی نمونه هایی جدید از تجسم سرمایه اجتماعی به شمار می روند. از نظر بوردیو، وجود تفاوت ها در کنترل سرمایه اجتماعی توضیح دهنده ی این موضوع است که میزان همانند سرمایه اقتصادی و فرهنگی، از سویی، منافع متفاوتی را برای افراد فراهم می آورد و، از دیگر سو، در قدرت نفوذ کنش گران مختلف تفاوت هایی ایجاد می کند. عضویت در گروه ها باعث ایجاد سرمایه اجتماعی می شود که دارای اثرات تکثری بر شکل های دیگر سرمایه خواهد بود(همان).
جیمز کلمن، جامعه شناس آمریکایی، بوده است که تأثیری قابل ملاحظه در مطالعات آموزش و پرورش دارد. کلمن، در یک سلسله تحقیقات در مورد موفقیت های آموزشی در محل های زندگی اقلیت ها یا محرومان آمریکا، نشان داد که سرمایه اجتماعی می تواند منافع واقعی برای فقرا و اجتماعات حاشیه ای فراهم آورد.(فیلد، 2003،به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). وال معتقد است که کلمن نیز مانند بوردیو مفهوم سرمایه اجتماعی را از اقتصاد به جامعه شناسی آورده است (وال ای، 1998،به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385).
کلمن بر این اعتقاد است که این سرمایه اجتماعی با کارکرد آن تعریف می شود، سرمایه اجتماعی چیزی واحد نیست بلکه انواع چیزهایی گوناگون است که دو ویژگی مشترک دارند؛ همه ی آنها جنبه ای از یک ساخت اجتماعی را شامل می شوند؛ و کنش های معین کلمن معتقد است که سازمان اجتماعی سرمایه اجتماعی را پدید می آورد، و دستیابی به اهدافی را که در نبود آن، دست نیافتنی یا با هزینه زیادتری دست یافتنی بود، تسهیل می کند. کلمن می گوید: سرمایه اجتماعی هنگامی به وجود می آید که روابط میان افراد به شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل می کند. او سخن خود را این گونه ادامه می دهد که سرمایه مادی کاملاً ملموس است، و به صورت مادی و قابل مشاهده تجسم یافته است. سرمایه انسانی چندان ملموس نیست، و در مهارت ها و دانشی که فردی کسب کرده است، تجسم می یابد. سرمایه اجتماعی حتی کمتر از این محسوس است، زیرا در روابط میان افراد تجسم می یابد. سرمایه مادی و سرمایه انسانی فعالیت تولیدی را تسهیل می کنند، و سرمایه اجتماعی نیز همانند آنها عمل می کند، مثلاً، گروهی که اعضای آن قابلیت اعتماد نشان می دهند و اعتماد آنها به یکدیگر زیاد است، خواهند توانست کارهایی بسیار بیشتر از گروهی انجام دهند که فاقد آن قابلیت اعتماد است (همان).
سومین نویسنده مطرح در مباحثات اخیر در مورد سرمایه اجتماعی پاتنام است. بلاندن معتقد است که در هر شاخه علمی، می توان دو گرایش را تشخیص داد: عقل گرایانه و تجربه گرایانه. اگر کلمن را بنیانگذار شاخه عقل گرایانه سرمایه اجتماعی بدانیم، پاتنام را می توانیم پیشرو شاخه ی تجربی آن بدانیم.(یلاندن،2003، به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). پاتنام بیشتر بدین موضوع علاقه مند بود که چگونه سرمایه اجتماعی در سطوح منطقه ای عمل می کند تا ایجاد نهادهای دمکراتیک و توسعه اقتصادی را موجب شود.
وال بر این باور است که دیدگاه پاتنام در مورد سرمایه اجتماعی از توکویل در کتاب دموکراسی در آمریکا تأثیر پذیرفته است. (وال ای، 1998،به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). تغییر منطقه تمرکز از سطح فردی به سطح منطقه ای کار پاتنام را به طور تجربی از کار بوردیو و کلمن مجزا می کند، اما تعریف او از سرمایه اجتماعی به طور بنیانی به تعریف آن دو شبیه است. کار صورت گرفته عبارت است از کاربرد مفهوم در یک مقیاس اجتماعی وسیع تر. آن جنبه هایی از سرمایه اجتماعی که از نظر پاتنام، تفاوت در سطوح ملی و منطقه ای در دستاوردهای سیاسی و اقتصادی را موجب می شود، هنجارهای کنش متقابل عامی است که محرک اعتماد اجتماعی است . (وینتر، 2000 ،به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). این همان اعتمادی است که اعضای جامعه به دست می آورند و کنش های نوع دوستانه آنها را در جهت مشارکت در رفاه دیگران سوق می دهد، و پاداش آن را هم در جایی یا نقطه ای دیگر می گیرند. شبکه های مشارکت مدنی(انجمن های همسایگی، معاشرت های جمعی، تعاونی ها، باشگاه های ورزشی، احزاب توده ای و غیره) عناصر اساسی سرمایه اجتماعی به شمار می روند که باعث تقویت ارتباطات متقابل و اعتماد اجتماعی و به تبع آن بهبود سطح کیفیت زندگی خواهد شد.
متفکران متعددی بعد از اوج گرفتن بحث های سرمایه اجتماعی بدان پرداخته اند که از این میان، می توان به افرادی مانند فوکویوما با تأکید او بر اعتماد، رونالد بارت با تأکید او بر شبکه ها، نان لین، جاناتان ترتر، برایان ترنر، ولکاک و . . . . . اشاره کرد. اما تعدادی از محققان به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی در نقاط روستایی پرداخته و در این راستا، چارچوب های نظری و شاخص هایی برای اندازه گیری آن را به وجود آورده اند که از این میان، می توان افرادی مانند آنیرود کریشنا، نورمن آپهوف، و گروثارت را یادآور شد که تحقیقاتی را در زمینه های مختلف مرتبط با محیط های روستایی انجام دادند. برای تعیین کردن چارچوب نظری ابتدا بر دیدگاه های آپهوف مروری را انجام می دهیم و سپس مدل تحلیلی را طرح خواهیم کرد.
آپهوف که در سه دهه ی گذشته، مشغول بحث های توسعه، توسعه روستایی و نقش نهادهای اجتماعی، مشارکت وسرمایه اجتماعی بوده است، در تلاشی که جنبه های نظری آن کاملاً آشکار است، سرمایه اجتماعی را مورد تحلیل قرار داده است که در ادامه، به بررسی آن می پردازیم. آپهوف برای مفهومی کردن و ساختن یک چارچوب مفهومی از سرمایه اجتماعی این طور عنوان می کند که برای فهم بهتر سرمایه اجتماعی باید آن را به دو طبقه مرتبط به هم از پدیده ها تقسیم کنیم: ساختاری، و شناختی. این تقسیم بندی برای فهم سرمایه اجتماعی به همان اندازه اهمیت دارد که منابع تجدید شونده و غیر تجدید شونده برای سرمایه طبیعی دارای اهمیت است . (آپهوف، 2000،به نقل از مسعود ماجدی و عبدالعلی لهسایی زاده، 1385). آپهوف سرمایه اجتماعی را در شکل ساختاری آن با شکل های گوناگون سازمان اجتماعی پیوند می زند. عناصر سازمان اجتماعی در طبقه بندی ساختاری کنش دو طرفه سودمند را به وسیله ی کاهش هزینه ها، ایجاد الگوهای کنش متقابلی که نتایج پر حاصل را به واسطه ی همکاری به وجود می آورد، تسهیل می کند. ایده های ناشی از طبقه بندی شناختی زمینه را برای مردم جهت کنش دو طرفه سودمند فراهم می آورد، که بخشی از دلایل آن عبارت است از آنکه وقتی آنها به گونه ای گسترده در یک موضوع سهیم باشند، خیلی بهتر و با خواست خود همکاری می کنند. هنجارها، ارزش ها، نگرش ها، و باورهای سازنده ی سرمایه اجتماعی شناختی رفتار مبتنی بر همکاری و تعاون را منطقی و قابل احترام می کنند. آپهوف از این نکته صحبت می کند که هر چند، به طور انتزاعی میتوانیم سرمایه اجتماعی ساختاری را بدون سرمایه اجتماعی شناختی متصور شویم و بر عکس، ولی در عمل در نظر گرفتن این دو بدون هم نامحتمل و مشکل است. (همان).
نکته ی دیگری که آپهوف در این مورد مطرح می کند، بیرونی و قابل مشاهده بودن سرمایه اجتماعی ساختاری و دورنی و غیرقابل مشاهده بودن سرمایه ی اجتماعی شناختی است. اما او بر این نکته تأکید می گذارد که این هر دو قلمرو در عمل باهم متصل می باشند؛ او اینگونه مطرح می کند که در نظریات علوم اجتماعی این دو از طریق پدیده ی رفتاری ذهنی ای مانند انتظارات باهم دیگر پیوند دارند. سازمانهای رسمی یا غیررسمی با نقش ها، قواعد، رسوم، و رویه ها، موازی با شبکه های رسمی یا غیررسمی کنش های متقابل، به همراه هنجارها، ارزش ها، نگرش ها و باورهایی که یک جمعیت در آن سهیم هستند می تواند به اثرات حاصله نیرو و توان بدهد.
آپهوف این نوع مفهومی کردن سرمایه اجتماعی را با ایده های کلمن و پانتام سرمایه اجتماعی هماهنگ می داند. او بیان می کند که هم کلمن و هم پانتام در تعریف و تحلیل خود از سرمایه اجتماعی بر عناصر ساختاری و شناختی آن تأکید داشته اند؛ اما او معتقد است که آنا سرمایه اجتماعی را بیشتر به صورت توصیفی به کار گرفته اند تا تحلیلی؛ و به نظر او، نگاه این چنینی یعنی به وسیله سازماندهی عوامل سازنده یرمایه اجتماعی به دو طبقه بندی اصلی – که می تواند آن را دقیق تر و برای مطالعه آماده کند - مناسب تر است و چنین تدوینی از مفهوم سرمایه اجتماعی به گونه ای است که برای پیشرفت کارهای نظری و اندازه گیری و ارزیابی مناسب تر خواهد بود(همان)
آپهوف می گوید این دو طبقه بندی از سرمایه اجتماعی در سطح بالایی به هم وابسته اند، به گونه ای که هرکدام از شکل ها(ساختاری یا شناختی) به یکدیگر کمک می کنند؛ هر دو از طریق تجارب شرطی می شوند و فرهنگ و روحیه یا طرز فکر یک دوره و دیگر عوامل تأثرگذار آنها را تقویت می کنند. هر دو شکل ساختاری و شناختی سرمایه اجتماعی در تحلیل آخر پدیده های فکری به شمار می روند(همان)
جدول شماره 4-2: شاخص های مورد استفاده برای اندازه گیری سرمایه اجتماعی
ردیف | نظریه پردازان | تعریف | حوزه | نام نظریه | متغیرهای اصلی |
1 | بوردیو (1985) | منابعی که در دسترسی به خدمات گروه را آسان می کند | جامعه شناسی | سرمایه اجتماعی | مشارکت اجتماعی |
2 | کلمن (1988) | جنبه هایی از ساختار اجتماعی که کنش گران برای رسیدن به منافع شان از انها به عنوان منبع استفاده می کنند | جامعه شناسی | مبادله اجتماعی- انتخاب عقلانی | اعتماد- حمایت اجتماعی |
3 | پوتنام (2003) | اعتماد، هنجارها و شبکه هایی که همکاری برای منافع متقابل را تسهیل می کند | جامعه شناسی | سرمایه اجتماعی | آگاهی مشارکت اجتماعی- نهادهای مدنی |
4 | فوکویاما (2000) | اشتراک اعضای گروه در مجموعه ای از هنجارها یا ارزش های غیر رسمی ای که تعاون میان شان مجاز است | جامعه شناسی | سرمایه اجتماعی | مشارکت اجتماعی- اعتماد اجتماعی ( هنجارها و ارزش های غیر رسمی) |
5 | آپهوف(2000) | سرمایه اجتماعی را در شکل ساختاری آن با شکل های گوناگون سازمان اجتماعی پیوند می زند | جامعه شناسی | مشارکت و سرمایه اجتماعی | سرمایه اجتماعی ( ساختاری و شناختی) |
7-2 فرضیات تحقیق
فرضیات این پژوهش در سه سطح کلان،میانی وخرد قابل تفکیک میباشد.
الف)فرضیه کلان
1- به نظر میرسد بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
ب)فرضیات میانی
1-1به نظر میرسد بین اعتماد اجتماعی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
2-1به نظر میرسد بین مشارکت اجتماعی وکیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
3-1به نظر میرسد بین حمایت اجتماعی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیات خرد
1-1-1به نظر می رسد بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
2-1-1به نظر می رسد بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
3-1-1به نظر می رسد بین اعتماد به نهادها وکیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
1-2-1به نظر می رسد بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
2-2-1به نظر می رسد بین مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
3-2-1به نظر می رسد بین مشارکت مدنی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
1-3-1به نظر می رسد بین حمایت عاطفی وکیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
2-3-1به نظر می رسد بین حمایت اقتصادی وکیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
3-3-1به نظر می رسد بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
8-2 تعاریف عملیاتی متغیرها
اعتماد اجتماعی : اعتماد اجتماعی خود در سه دسته قابل تقسیم می باشد:
1-اعتماد غیر رسمی: پاسخگو تا چه حدی به این افراد اعتماد دارد: اعضای خانواده، اقوام و خویشاوندان، دوستان و آشنایان، همسایگان، همکاران و همکلاسی ها
2- اعتماد رسمی: پاسخگو تا چه حدی فکر می کند که این نهادها و سازمان ها منافع جامعه را تأمین می کنند: آموزش و پرورش، نیروی انتظامی، شهرداری و...
3- اعتماد تعمیم یافته: پاسخگو تا چه حدی به غریبه ها و سایر افرادی که با آن ها سابقه آشنایی ندارد، اعتماد می کند.
4- قابلیت اعتماد: پیدا شدن کیف پر از پول و رسیدن به دست صاحب آن در صورت گم شدن در محل
5- احساس امنیت:احساس امنیت جهت قدم زدن در کوچه خیابانهای محله طی شب و روز
ظرفیت پذیرش تفاوتها شامل لذت بردن فرد از زندگی با مردمی که فرهنگ و آداب و رسوم متفاوتی با وی دارند.
حمایت اجتماعی
1-حمایت عاطفی: کمک به یکی از دوستان، همسایه ها یا افراد فامیل طی یک سال گذشته در ارتباط با موارد زیر:
- کمک به آن ها برای انجام برخی کارهایشان
- گوش دادن به درد دل و مشکلات آنها
2- حمایت اقتصادی: شامل قرض دادن چیزی یا یکی از وسایل منزل به آنان یا پول قرض دادن به آنان
مشارکت اجتماعی: مشارکت در دو سطح افقی و عمودی قابل ارزیابی می باشد مشارکت افقی شامل:
1-مشارکت در سطح محله مانند شرکت در فعالیت های زیر طی سه ماه گذشته – شرکت در مراسم ختم همسایگان و هم محله ایها – شرکت در مراسم جشن و شادی هم محله ایها
2- مشارکت در امور مذهبی شامل شرکت در دسته های عزاداری و مراسم مذهبی، شرکت در نماز جمعه
3- مشارکت سازمان دهی شده شرکت در گردهمایی، جشنواره و جلسات، شرکت در جلسات اولیا و مربیان
4- مشارکت در تفریح دسته جمعی رفتن به پارک، کوه یا باغ برای تفریح با دیگران، مهمانیهای فامیلی هفتگی یا ماهانه مشارکت عمومی نیز شامل مشارکت مدنی می باشد که خود به انواع
1- سنتهای مدنی: عضویت و مشارکت مستمر فرد در انجمنهای خیر، قرض الحسنه فامیلی و هیأت مذهبی
2- عضویت در گروه های فرهنگی: گروه های هنری، بسیج، کانون فرهنگی
6- الگوهای جدید مشارکت: سازمان های غیردولتی، تشکل های سیاسی، تیم ورزشی، اتحادیه کارگری و انجمن اولیاء و مربیان
1-3 مقدمه :
در فصل سوم به روش شناسی تحقیق می پردازیم. محقق با استفاده از روش شناسی تلاش می کند تا مسیر تحقیق را مشخص و آن را راهنمایی نماید و همچنین میزان اعتبار و پایایی تحقیق، بررسی می شود. در این فصل طرح تحقیق که از نوع ساده و غیراعتباری است و سطح طرح تحقیق که شامل دو سطح بیرونی و درونی است توضیح داده می شود. حجم طرح تحقیق به دلیلی ماهیت موضوع تحقیق به صورت مطالعه موردی است و جامعه آماری و نمونه تحقیق نیز بررسی می شود.
2-3 رهیافت تحقیق[35]
رهیافت، رسش و یا رویکرد تحقیق بر زمان فعل موضوع تحقیق دلالت دارد، که مناسب ترین راه را جهت رسیدن به اطلاعات و داده های متقن و معتبر مشخص می کند(جوانمرد،1387 :197)
از سوی دیگر رسش اسم مصدر رسیدن است که ناظر بر زمان حال[36]در این رساله می باشد. پس رویکرد(رسش) اصلی این تحقیق حال یا کنونی است این رویکرد زمانی به کار می آید که موضوع تحقیق در زمان حال شروع و در زمان حال نیز به پایان رسد. این رویکرد به چند دلیل یکی از متداول ترین رسش های تحقیق می باشد. نخست آنکه موضوع مورد مطالعه در هر علمی و در هر قالبی در ارتباط مستقیم و یا غیر مستقیم با نیاز های جامعه انسانی است از آن جهت که هر فرآیندی در جامعه به نوعی بعضی از سطوح گوناگون اجتماع را تحت تأثیر قرار می هد ناگزیر لازم است این رخدادها و پدیده های مختلف در زمان حال مورد بررسی قرار بگیرد و دلیل دوم به فن تحقیق بر می گردد. بدین صورت که در رسش کنونی و روش پیمایش از انواع تکنیک های تجربی- آزمایشگاهی می توان بهره گرفت. و در ادامه ضرورتاً جهت تکمیل پژوهش به مرور متون مطالعاتی در گذشته و بررسی پیشینه و ادبیات تحقیق نیز نیاز است و لزوماً به زمان گذشته نقبی زده خواهد شد لذا از رسش تاریخی[37]نیز جهت تکمیل پژوهش بهره گرفته شده است.
3-3 روش تحقیق[38]
با توجه به ماهیت موضوع تحقیق و با عنایت به موارد فوق الذکر به ویژه حجم وسطح تحقیق، سوگیری تحقیق و رهیافت آن مناسب ترین روش و روش اصلی تحقیق همانا روش پیمایش[39]می باشد. روش تحقیق پیمایشی که به آن زمینه یابی نیز اطلاق می گردد، یکی از متداول ترین روش های تحقیق در علوم اجتماعی که برای بررسی توزیع و ویژگی های یک جامعه آماری بکار برده می شود. در این روش که معمولاً بر روی جمعیت های بزرگ و با کمک پرسشنامه صورت می گیرد. محقق معمولاًبه تحدید جامعه مورد مطالعه از طریق نمونه گیری می پردازد و سپس نتایج حاصله را از جامعه نمونه به کل جامعه آماری تعمیم می دهد(ونچمیاس،1381 :249)
از سوی دیگر روش های پیمایشی در بستر طبیعی صورت می گیرد و محور تحفقیق نیز عمدتاً زندگی واقعی و روزمره انسان هاست. بیکر در مورد این روش می افزاید، در پیمایش همواره لازم نیست تعدادی از جامعه آماری به عنوان نمونه بررسی شود، بلکه می توان کل جامعه آماری را نیز محور مطالعه قرار داد(بیکر،1377: 7) دواس[40]پیمایش را روشی در تحقیق اجتماعی می داند که از حد تکنیک گردآوری اطلاعات فراتر رفته ، او از ویژگی های بارز پیمایش شیوه گردآوری اطلاعات و روش تحلیل آنها یاد می کند.
وی پیمایش را یکی از روش های گردآوری، تنظیم وتحلیل داده ها می داند(دوا،1386 :16) پس تحقیق پیمایش، روش جمع آوری اطلاعات از طریق پرسیدن پرسش های پیمایشی بر پایه نمونه گیری از جامعه مورد مطالعه استوار بوده و محقق غالباً می خواهد نتایج به دست آمده از نمونه ها را به کل جامعه ای که این نمونه ها از آن انتخاب شده اند تعمیم دهد (بلکستر ودیگران، 1383 :103)
در هر حال در این رساله جهت تکمیل پژوهش، از روش تاریخی به عنوان روش تکمیلی استفاده شده است، زیرا روش های تاریخی[41]به عنوان یکی از شیوه های تحقیق می کشد تا بر اساس واقعیت ها واطلاعات و شواهد در باب پدیده ها و وقایع گذشته به استنتاجاتی پیرامون این وقایع دست یابد. این نوع از روش های تحقیق بر موضوعی معین که در گذشته و در یک مقطع زمانی مشخص اتفاق افتاده دلالت می کند. روش های تحقیق تاریخی در واقع جستجوی منظم اسناد و مدارک ومنابع تاریخی است که در زمینه مرتبط سوال تحقیق درباره وقایع گذشته اعمال می شود(ساروخانی،1388: 257)بنابراین تحقیقات تاریخی ضرورتا با وقایعی سرو کار دارند که قبلا در زمان گذشته به وقوع پیوسته اند.در این روش محقق تلاش می کند تا حقایق گذشته را از طریق جمع آوری اطلاعات ،ارزشیابی نموده و به بررسی و سقم این اطلاعات مبادرت نموده و با ترکیب دلایل مستدل و تجزیه و تحلیل آن ها را به دست آورند(نادری و سیف نراقی،1376: 225)بنابراین روش تحقیق تاریخی عبارتست از کاربرد روش علمی پژوهش در مسائل تاریخی به بیانی دیگر این نوع روش تحقیق شامل مطالعه،درک و شرح رویدادهای گذشته با هدف رسیدن به نتایج مربوط به علل، تاثیرات یا روند رویدادهای گذشته است که ممکن است به روشن کردن رویدادهای کنونی و پیش بینی وقایع آینده کمک کند(خاکی،1382 :209)
4-3 تکنیک تحقیق
فن یا تکنیک تحقیق[42]عبارت است از مجموعه قواعد دقیق و شیوه های علمی که برای جمع آوری اطلاعات به کار می روند. فن تحقیق به کلیه ابزار و وسایلی گفته می شود که به واسطه ی آن بتوان اطلاعات مورد نیاز تحقیق را گردآوری نمود (تنهایی و نکهت، 1378 : 108). درواقع از طریق فن تحقیق به گردآوری داده ها پرداخته می شود. البته فنون و تکنیک های تحقیق به این شرط در گردآوری اطلاعات و داده ها مفید خواهند بود که متناسب با ماهیت و ویژگی های مسأله تحقیق گزینش شوند (میلر، 1384 : 2-151 ). بنابراین، بر اساس ماهیت موضوع و روش تحقیق پیمایشی می توان از تکنیک پرسشنامه به عنوان فن اصلی گردآوری داده ها سود جست، هر چند به جهت حجم طرح تحقیق از تکنیک مصاحبه استفاده می شود. « فن پرسشنامه»[43]تکنیک بسیار ساخت مندی برای گردآوری داده ها است که در آن از همه ی پاسخگویان مجموعه یکسانی از پرسش ها پرسیده می شود، پس به این دلیل پرسشنامه شیوه بس کارآمدی برای تشکیل ماتریس متغیر بر حسب مورد، برای نمونه های بزرگ فراهم می آورد ( دواس، 1386 : 87) . در هر حال، پرسشنامه حاضر بر اساس نوع سوالات، پرسشنامه ای بسته می باشد، در این پرسشنامه عمدتا سوالات کاملا مشخص و از پیش تعیین شده می باشند، و به تبع آن پاسخ ها نیز مشخص و محدود می باشند. به همین جهت نسبت به سؤالات و پاسخ های پرسشنامه باز از اعتبار و روایی کافی برخوردارند. از سوی دیگر، در مرحله ی مطالعاتی مقدماتی از تکنیک مصاحبه استفاده شده تا ضمن اکتشاف پدیده ها، متغیرهای اصلی نیز بهتر شناخته شوند. پس مصاحبه تکنیک دیگری است که مورد استفاده قرار می گیرد. به زعم روش شناسان « فن مصاحبه»[44]یکی از بنیادی ترین تکنیک های گردآوری اطلاعات در زمان حال به ویژه در روش های توصیفی است. در این فن ارتباط و تماس چهره به چهره و مستقیم مصاحبه گر و مصاحبه شونده، فضایی مناسب و مالامال از همکاری ایجاد می کند، و این موجب می شود تا مصاحبه گر اطلاعات واقعی و مستند مورد نظر را جمع آوری کند. از این رو در تعریف مصاحبه می توان گفت، جریان مبادله ی واقعی است که طی آن مخاطب محقق، دریافت ها و برداشت هایش را از یک رویداد یا از یک وضعیت بیان می کند، و تجربیاتش را در میان می گذارد و تفسیرهایش را از مسأله بیان می کند ( کیوی و کامپینهود، 1385 : 4-203) . به زعم عده ای، مصاحبه پرسشنامه ای شفاهی است که در آن آزمودنی ها به جای نوشتن، پاسخ سوالات را به صورت شفاهی و در رابطه ای رودررو به مصاحبه گر می دهند. به اعتقاد آنها، مصاحبه فنی است که در آن پژوهشگر با آزمودنی ها تماس مستقیم برقرار می کند و از طریق آن به ارزیابی عمیق ادراکات، نگرش ها و علایق و طرز تلقی های او می پردازد ( خاکی، 1382 : 241) مصاحبه به عنوان ابزار تحقیق باید به تعامل بین طرفین مصاحبه بیانجامد. مصاحبه مستلزم هدفی است که باید از پیش تعیین شده باشد ( ساروخانی، 1388 : 211) . از آنجاکه در این رساله از روش تحقیق تاریخی به عنوان روش تکمیلی استفاده شده، بنابراین از « تکنیک کتابخانه»[45]که مهم ترین ابزار جمع آوری اطلاعات در زمان گذشته است نیز به عنوان تکنیک تکمیلی بهره کافی برده است. محور اصلی این تکنیک همانا منابع است و محققان نیز منتابع را به دو دسته منابع اولیه یا دسته اول[46]و منابع ثانویه یا دسته دوم[47]تقسیم می کنند. منابع اولیه به منابعی گفته می شود که توسط افرادی که ارتباط مستقیم با موضوع داشته اند ثبت و ضبط شده اند. این گونه منابع نزدیکترین منبع به پدیده مورد تحقیق است. به بیانی دیگر منابع دسته اول به منابعی اطلاق می شود که در انها چگونگی وقوع پدیده به وسیله ی کسی گزارش می شود که در آن مشارکت داشته و یا شاهد ان بوده است .منابع ثانویه یا دسته دوم منابعی است که در دوره های زمانی پس از زمان رخداد مورد مطالعه نوشته و جمع آوری گردیده است ( همان منبع). این منابع کتاب هایی هستند که مولفین برای نوشتن آنها از منابع اولیه دیگر استفاده نموده و از آنجا که نسبت به موضوع تحقیق، دارای فاصله زمانی می باشند، از ارزش و اهمیت کمتری نسبت به منابع اولیه برخوردار هستند، زیرا احتمال تحریف و تفسیر به رأی محقق یا مولف در آن بیشتر است. بنابراین توصیه می شود چنانچه منابع دسته اول در دسترس محقق نبود، به اینگونه منابع با احتیاط نزدیک شود و از آنها استفاده نماید (جوانمرد، 1384 : 41).
5-3 طرح تحلیلی
محقق برای دستیابی به اهداف مطالعاتی که همانا نظریه سازی و کشف روابط علی بین پدیده ها می باشد ، نیازمند بهره گیری از روش شناسی است . روش شناسی مجموعه دانشی است که روش ها را توصیف و تحلیل می کند و محدودیت ها و امکانات آنها را نشان می دهد .(میلر ،1384: 151) . روش شناسی با توجه به مجموعه ای از قواعد ، اصول و شیوه های معمول در یک رشته از دانش می تواند پژوهش علمی را راهبری کند. بنابراین محقق در این بخش با استفاده از روش شناسی تلاش می کند ، تا مسیر تحقیق را مشخص و آن را راهنمایی نماید . (پارسونز)روش شناسی را علم شناخت و به کارگیری روش های تحقیق ، تکنیک ها و چگونگی کاربرد آنها را در علوم می داند (جوانمرد ،1384 : 78) در گام های بعدی این بخش از مرحله سوم به تدوین و ساخت ابزار و تکنیک جمع آوری اطلاعات بر اساس مفاهیم ، شاخص ها و اقلام آماری پرداخته و برای اطمینان از اعتبار و صحت سوالات این تکنیک به آزمایش مقدماتی و رفع نواقص احتمالی و کمبودها پرداخته تا فرآیند مطالعه را با دقت و ظرافت بیشتری به سوی اهداف عینی نزدیک سازد. پس در این بخش از تحقیق با استفاده از روش شناسی در پی تعیین و تشخیص مسیر و استراتژی تحقیق جهت علمیاتی کردن آن هستیم .
با توجه به این که انتخاب روش و تکنیک تحقیق رابطه تنگاتنگ و نزدیکی با اهداف و ماهیت موضوع تحقیق و امکانات اجرایی دارد ، لذا پس ازتعیین موضوع ، اهداف ، زمان تحقیق و فرضیه های پژوهش اصولا روش و ابزار جمع آوری اطلاعات برگزیده می شود . (وبر)[48]و (هوسرل)[49]در این زمینه معتقدند که روشها و شیوه های تحقیق و گرد آوری اطلاعات باید به تناسب نوع و ماهیت مسأله مورد مطالعه برگزیده و احتمالاً ساخته و تنظیم شود . و هیچگونه نسخه از پیش آماده شده با بنیاد پژوهش های علمی سازگاری نخواهد داشت.
پس میزان اعتبار[50]و پایایی تحقیق[51]در این بخش تعیین می شود . بدین معنا چنانچه محقق مناسب ترین و بهترین انتخاب را انجام دهد در ارتقاع در اعتبار و روایی پژوهش خود کوشیده است و در غیر این صورت مسیر تحقیق منحرف گردیده و به اهداف غایی نخواهد رسید (جوانمرد ، 1384 : 79) در این پژوهش ازطرح مطالعه علی پس رویدادی[52]استفاده شده است .
در این نوع مطالعه امکان دستکاری متغییر ها برای پژوهشگر وجود ندارد بلکه این متغییرها و این رویدادها خارج از کنترل پژوهشگر و تحت تأثیر عوامل دیگری اتفاق افتاده اند و محقق پس از وقوع آنها یا از پس این رویدادها به بررسی آنها می پردازد . این تحقیق در نظر دارد تا از دیدگاه افراد جامعه آماری به مساله نگاه نماید و اطلاعات را در سطح گسترده ی حجم نمونه جمع آوری و پس از تجزیه و تحلیل به جامعه آماری تعمیم دهد لذا تحقیق حاضر یک تحقیق پهنانگر و اطلاعات جمع آوری شده درسطح کمی است .
6-3 پردازش اطلاعات
پس از اتمام جمع آوری داده های مورد نظر و بازبینی پرسشنامه های تکمیل شده به کد گذاری متغیرها بر اساس سطوح اندازه گیری متغیرها و شاخص ها پرداخته و داده ها را جهت تجزیه و تحلیل آماری وارد رایانه می شوند. پردازش داده های آماری فوق و تبدیل آنها به اطلاعات از طریق بسته نرم افزاری spss صورت می گیرد. سپس به تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیات از طریق شاخص های آماری توصیفی و استنباطی به صورت زیر اقدام می گردد :
1-6-3 آمار توصیفی
در این مرحله پژوهشگر داده های جمع آوری شده را با استفاده از شاخص های آمار توصیفی خلاصه و طبقه بندی می کند و سپس با استفاده از شاخص های سنجش رابطه بین متغیرها به محاسبه و تعیین ضریب همبستگی بین متغیرها می پردازد. محقق در این راستا، نخست داده های جمع آوری شده را با تهیه و تنظیم جداول توزیع فراوانی خلاصه و سپس به کمک نمودارها آنها را نمایش می دهد و آنگاه به تعیین ضرایب همبستگی بین متغیرها بر اساس سطوح اندازه گیری آنها می پردازد (جوانمرد، 1384 : 96). به عبارتی دیگر توصیف داده های جامعه ی مورد مطالعه با توجه به متغیرهای مورد نظر توصیف شده و تصویری از وضعیت موجود از طریق جداول توزیع فراوانی[53]و نمودارها ارائه گردیده است . سپس با استفاده از شاخص های ضرایب همبستگی[54]و به تناسب ماهیت و سطوح اندازه گیری متغیرها به ویژه در سطح فاصله ای[55] و ترتیبی[56]از ضرایب همبستگی پیرسن [57]و اسپیرمن[58]جهت تکمیل روابط بین متغیرها استفاده شده است .از این رو برای تحلیل روابط بین متغیرها از ضرایب همبستگی پیرسن استفاده نموده ایم. لازم به ذکر است که ضریب همبستگی پیرسن برای آزمون روابط متغیرها در سطح سنجش فاصله ای استفاده شده است.
2-6-3 آمار استنباطی
پس از استفاده از شاخص های آمار توصیفی و آزمون های آماری و ضرایب همبستگی پیرسن ، تحلیل و تبیین روابط علت و معلولی بین متغیرهای مستقل و وابسته مورد توجه و ارزیابی قرار می گیرد و محقق با رد یا تأیید فرضیه ها به تأیید یا مردود شدن روابط علی بین پدیده ها حکم می دهد ( جوانمرد، 1384 : 93). در این بخش جهت تجزیه و تحلیل داده ها و تبیین آنها از رگرسیون چند متغیره استفاده شده است.
7-3 طرح سؤالات پژوهش
در این پژوهش طرح و تنظیم سؤالات اولیه ی تکنیک تحقیق ( پرسشنامه) جهت جمع آوری اطلاعات و داده های آماری لازم به منظور بررسی میزان ارتباط سرمایه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و تخریب اموال عمومی توسط دانش آموزان بر پایه های نظری و پیشینه ی تحقیق، تعریف متغیرها، مفاهیم، سطوح اندازه گیری، و سنجش متغیرها و ... بوده است. و پرسشنامه ای کتبی مشتمل بر تعداد 45 سؤالات جزئی و خاص بوده، به طوری که ابتدا سؤالات شناسایی و سپس سؤالات خاص طرح شده است. عمده سؤالات این پرسشنامه شامل سؤالات بسته ی دو یا چند کزینه ای در سطح اندازه گیری اسمی و ترتیبی است که عمدتا به شیوه ی لیکرت تهیه شده اند و در پایان سؤال نظرسنجی از پاسخگویان در مورد موضوع تحقیق به صورت باز ارائه گردیده است. مهم ترین و شاخص ترین محورهای پرسشنامه به قرار ذیل است:
- اعتماد اجتماعی
- مشارکت اجتماعی
- حمایت اجتماعی
که با توجه به محورهای ذکر شده به طرح تعداد سؤال پرداخته شد.
1-7-3 اعتبار درونی پرسشنامه
مورد دیگری که در یک کار پژوهشی باید به آن توجه شود، پایایی یا قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری می باشد مقصود از پایایی یک وسیله سنجشی، آن است که اگر خصیصه مورد نظر دوباره به همان وسیله ( یا پایائی پرسش نامه استفاده از آماره آلفای کرونباخ است. هر قدر شاخص آلفای کرونباخ به 1 نزدیکتر باشد، همبستگی درونی بین سؤالات بیشتر و درنتیجه پرسشها همگن تر خواهند بود. کرونباخ ضریب پایایی 45% را کم، 75% را متوسط و قابل قبول، و ضریب 95% را زیاد پیشنهاد کرده ( کرونباخ، 1951) و هر چه مقدار به دست آمده به عدد مثبت یک نزدیکتر باشد پایایی ابزار تحقیق بیشتر می شود. برای سنجش پایایی، پرسشنامه پژوهش، با استفاده از نرم افزار spss آلفای کرونباخ آن محاسبه گردید بدیهی است در صورت پایین بودن مقدار آلفا، بایستی بررسی شود که با حذف کدام پرسش ها مقدار آن را می توان افزایش داد.
2-7-3 بررسی اعتبار بیرونی ابزار سنجش
پس از حصول اطمینان از روایی آزمون جهت تعیین میزان قابلیت اعتماد و یا پایایی آن تعداد پرسشنامه، بالغ بر 519 نفر از پاسخگویان اخذ گردید و سپس با استفاده از نرم افزار spss به محاسبه آلفای کرونباخ، اقدام گردید آلفای کرونباخ بر اساس سنجش سازگاری درونی پرسشنامه شکل گرقته است. اگر ضریب پایایی درونی آزمون کم باشد بدان معناست که سؤالهای مختلف آزمون، متغیر واحدی را اندازه گیری نمی کنند. از نقطه نظر تخصصی، آزمون دارای پایایی است اگر عاری از خطای اندازه گیری غیر نظام دار باشد. خطاهای اندازه گیری غیر نظامدار که بر نمره های آزمون تاثیر می گذارند، غیر قابل پیش بینی بوده و پایایی تست را کاهش می دهند. این خطاها عمدتا ناشی از نمونه خاص سؤالهای آزمون، شرایط اجرا و انگیزه افراد در پاسخ دادن به سؤالهای آزمون می باشد.
جدول زیر خروجی تحلیل پایایی پرسشنامه تحقیق با استفاده از نرم افزار spss می باشد.
جدول 1-3 تحلیل پایایی پرسشنامه تحقیق
مقیاس ها | سؤالات | آلفای کرونباخ | N |
اعتماد بین فردی | 6 تا 11 | 0.883 | 6 |
اعتماد تعمیم یافته | 12 تا 15 | 0.863 | 4 |
اعتماد به نهادها | 16 تا 19 | 0.925 | 4 |
مشارکت رسمی | 20 تا 24 | 0.914 | 5 |
مشارکت غیر رسمی | 25 تا 29 | 0.885 | 5 |
مشارکت مدنی | 30 تا 33 | 0.940 | 4 |
حمایت عاطفی | 34 تا 37 | 0.806 | 4 |
حمایت اقتصادی | 38 و 39 | 0.772 | 2 |
حمایت دولتی | 40 و 41 | 0.745 | 2 |
کیفیت زندگی | 42 تا 48 | 0.931 | 7 |
در جدول realibility statistics میزان آلفای کرونباخ برای هر یک از مقیاس ها بالای 0.70 می باشد و این نشان دهنده یک پایایی متوسط به بالا است.میزان آلفای کرونباخ ارائه شده نشان می دهد که پرسشها دارای همبستگی متقابل نسبتاً مناسبی می باشند و می توان اظهار داشت که پرسشهای مورد نظر همگی یک متغیر (یک صفت) را اندازه گیری می کنند. مفهوم دیگر آلفای کرونباخ به این نکته اشاره دارد که در صورتی که بار دیگر با استفاده از این پرسشنامه و با استفاده از همان پاسخگویان (به طور کلی تحت شرایط مشابه ) به اندازه گیری صفت مورد نظر تحقیق بپردازیم تفاوت قابل ملاحظه ای در پاسخهای ارائه شده مشاهده نخواهیم کرد. مقدار آلفای گزارش شده نیز وجود این حالت را برای پرسشنامه تحت بررسی تصدیق می کند.
8-3 جامعه آماری و نمونه
جامعه عبارت است از همه اعضای واقعی یا فرضی که علاقه مند هستیم یافته های پژوهش را به آنها تعمیم دهیم ( دلاور، 1374 : 112) . یا به عبارت دیگر جامعه عبارت است از گروهی از افراد، اشیاء یا حوادث که حداقل دارای یک صفت یا ویژگی مشترک هستند. جامعه آماری همان جامعه اصلی که از آن نمونه یا نما یا معرف بدست می آید مجموعه افراد یا چیزهائی را که می خواهیم یک یا چند ویژگی درباره آنها را مطالعه کنم یک جامعه آماری می نامیم. جامعه آماری ممکن است متناهی یا نامتناهی باشد. یا به عبارت دیگر جامعه ( آماری)، عبارت است از مجموعه کامل اندازه های ممکن، اطلاعات ثبت شده از یک صفت کیفی، در مورد گردآورده کامل واحدها، که می خواهیم استنباط هایی راجع به آن انجام دهیم. جامعه آماج تحقیق است، و منظور از عمل گردآوردن داده ها، استخراج نتایج درباره جامعه می باشد. یا به بیان ساده تر، در هر بررسی آماری، مجموعه عناصر مورد نظر را جامعه می نامند. یعنی جامعه، مجموعه تمام مشاهدات ممکن است که می توانند با تکرار یک آزمایش حاصل شوند جامعه آماری تحقیق کلیه پرسنل رسمی، پیمانی، قراردادی، طرحی، شرکتی، تبصره ای شاغل در بیمارستان امیرالمؤمنین(ع) شهر اراک به تعداد 519 نفر[59]می باشند. با توجه به اینکه تعداد افراد جامعه آماری این پژوهش کمتر از 1000 نفر می باشد از روش کل شماری بهره گرفته شده است.
جامعه آماری در این تحقیق کلیه پرسنل بیمارستان امیرالمرمنین (ع) اراک در سال 1389 اعم از نیروهای رسمی،پیمانی قراردادی، قرارداد کار معین ، طرحی ، ضریب k ، ماده 88، فاکتوری و شرکتی می باشد[60].
جدول 2-3 تعداد پرسنل شاغل در بیمارستان امیرالمومنین (ع)
ردیف | نوع استخدام | تعداد |
1 | رسمی | 25 |
2 | پیمانی | 125 |
3 | قراردادی | 94 |
4 | قراردادکار معین | 3 |
5 | طرحی | 36 |
6 | ضریب k | 20 |
7 | ماده 88 | 4 |
8 | فاکتوری | 2 |
9 | شرکتی | 210 |
1-4مقدمه
در این فصل ارائه و تجزیه و تحلیل داده ها به صورت زیر انجام می شود:
الف- آمار توصیفی:آمار توصیفی به منظور سازماندهی کردن داده ها، خلاصه کردن ، تهیه جدول های فراوانی ، رسم نمودارها و توصیف داده های جمع آوری شده می پردازد.
بهتر است آمار توصیفی را برای متغیرهایی بدست آوریم که بیشترین اطلاعات را در مورد موضوع تحقیق و فرضیه های تحقیق به ما بدهد. اگر چه جدول های توزیع فراوانی تنها به منظور توصیف به کار می روند ولی آمار توصیفی می تواند فرضیه هایی را در ذهن محقق ایجاد کند که با استفاده از آمار استنباطی می توان آن را رد یا قبول کرد.
در این قسمت، جداول فراوانی و درصد فراوانی هر یک از سؤالات پرسشنامه به همراه نمودار درصد فراوانی بدست می آید با استفاده از این جداول می توان یک سری اطلاعات کلی را درباره سؤالات پرسشنامه برداشت کرد ولی تا زمانی که با استفاده از آزمون فرض ها اثبات نشود نمی توان آنها را تأیید کرد.
ب- آمار استنباطی:آمار استنباطی به بررسی و آزمون هر یک از فرضیه های موجود می پردازد. از آنجا که در این تحقیق هر یک از خرده مقیاس های اعتماد بین فردی، اعتماد تعمیم یافته ، اعتماد به نهادها، مشارکت غیررسمی، مشارکت رسمی، مشارکت مدنی، حمایت عاطفی، حمایت اقتصادی، حمایت دولتی و کیفیت زندگی در سطح فاصله ای متغیرهایی کمی هستند از آزمون ضریب همبستگی پیرسن استفاده می شود و در انتها با توجه به اینکه متغیر کیفیت زندگی متغیری وابسته و سایر خرده مقیاسها متغیرهای مستقل می باشند یک آزمون رگرسیون چند متغیره برای رابطه بین متغیرها انجام می دهیم.
2-4آمار توصیفی:
سؤال1. سن
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 46.6% از پاسخ دهندگان دارای سن 26 تا 30 سال، 18.9% 20 تا 25 سال، 18.9% 31 تا 35 سال، 9.8% 36 تا تا 40 سال و 5.8% بالای 40 سال می باشند.
سؤال2.جنسیت
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 55.1% از پاسخ دهندگان زن و 44.9% مرد می باشد.
سؤال3 .وضعیت تأهل
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 66.7% از پاسخ دهندگان متأهل و 33.3% مجرد می باشند.
سؤال4. درآمد ماهاینه
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 56.6% از پاسخ دهندگان دارای میزان درآمد 450 تا 600 هزار تومان، 31.4% 300 تا 450 هزار تومان، 8.7% 600 تا 750 هزار تومان و 3.3% بالای 750 هزار تومان می باشد.
سؤال5. تحصیلات
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 65.1% از پاسخ دهندگان دارای تحصیلات فوق دیپلم و لیسانس، 30.6% دیپلم و زیر دیپلم، 2.3% از فوق لیسانس و 1.9% دکترا و بالاتر می باشد.
سؤال6. من به دوستان و همکاران خود پول قرض می دهم
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان موافقند که به دوستان و همکاران خود پول قرض می دهند، 23.1% کاملا موافقند، 19.3% مخالف، 11.6% کاملا مخالف و 7.5% در مورد این سؤال نظری نداشتند.
سؤال7. من حاضرم اتومبیل خود را زمانی که دوستانم به آن نیازمندند به آنها قرض بدهم
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 28.9% از پاسخ دهندگان موافقند که اتومبیل خود را زمانی که دوستانشان به آن نیازمندند به آنها قرض دهند، 28.9% مخالف، 19.3% کاملا موافق، 19.3% بی نظرو 3.7% کاملا مخالف هستند.
سؤال8. دوستان من حاضرند در صورت عدم مشکل اتومبیل شان را به من امانت دهند
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان در مورد این سؤال که دوستان من حاضرند اتومبیل خود را به من امانت دهند نظری ندادند، 23.1% موافق، 19.3% کاملا موافق، 15.4% مخالف و 3.7% کاملا مخالف هستند.
سؤال9. دوستانم حاضرند از نظر مالی من را حمایت کنند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.3% مخالفند که دوستانشان حاضرند از نظر ملی حمایتشان کنند، 29.9% موافق، 15.6% کاملا مخالف، 9.6% بی نظر و 7.5% کاملا موافق هستند.
سؤال 10. دوستانم روی قول و قرارشان هستند
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 34.7% از پاسخ دهندگان موافقند که دوستانشان روی قول و قرارشان هستند، 28.9% مخالف، 19.3% کاملاً مخالف، 16.2% کاملا موافق و 1 درصد در مورد این سؤال نظری ندادند.
سؤال 11. دوستانم افرادی صادق و درستکار هستند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان موافقند که دوستانشان افراد صادق و درستکار هستند، 28.9% کاملا موافق، 19.3% مخالف، 9.6% کاملا مخالف و 3.7% نظری در مورد این سؤال نداشتند.
سؤال 12. من احتمال می دهم در مکانهای عمومی مثل سینما و پیاده روی و ... کیف پول مرا را بدزدند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 34.9% از پاسخ دهندگان موافقند که احتمال می دهند در مکانهای عمومی مثل سینما و پیاده روی کیف پولشان را بدزدند، 22.9% کاملا موافق، 21.2% کاملا مخالف، 11.4% مخالف و 9.6% نظری در مورد این سؤال ندادند.
سؤال13. به نظر من همه مردم افرادی قابل اعتماد هستند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان با این سؤال که همه مردم افرادی قابل اعتماد هستند مخالف، 26.8% موافق، 19.3% کاملا موافق، 9.6% کاملا مخالف و 5.8% بی نظر می باشند.
سؤال 14. اگر در مغازه ای کیفم را فراموش کنم احتمال می دهم زمانی که به مغازه برگردم آن را به من برگردانند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 52.4% از پاسخ دهندگان در مورد این سؤال که اگر در مغازه ای کیف خود را فراموش کنند احتمال می دهند که وقتی به مغازه بر می گردند کیف را به آنها برگردانند مخالف، 19.3% موافق، 13.1% کاملا مخالف، 13.5% بی نظر و 1.7% کاملا موافق هستند.
سؤال 15. اگر نیمه شب در خیابان بیمارستان امیرالمؤمنین تنها باشم احساس امنیت می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 47.8% از پاسخ دهندگان مخالفند که اگر نیمه شب در خیابان بیمارستان تنها باشند احساس امنیت می کنند، 29.1% کاملا مخالف، 10% موافق، 9.2% کاملا موافق و 3.9% بی نظر می باشند.
سؤال 16. به نظر من اخبار شبکه های رادیویی و تلویزیونی کشورها به میزان زیادی بی طرفانه است.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.3% از پاسخ دهندگان موافقند که شبکه های رادیویی و تلویزیونی کشورها به میزان زیادی بی طرفانه است، 28.9% کاملا مخالف، 19.3% مخالف، 11.8% کاملا موافق و 1.7% بی نظر می باشند.
سؤال17. زمانی که برای انجام کاری به دادگاه مراجعه می کنم فکر می کنم با من عادلانه و بدون تبعیض رفتار می شود.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 48.2% از پاسخ دهندگان مخالفند که زمانی که برای انجام کاری به دادگاه مراجعه می کنند فکر می کنند باآنها عادلانه و بدون تبعیض رفتار می شود.26.8% کاملا مخالف، 9.6% کاملا موافق، 9.6% موافق و 5.8% نظری در رابطه با این سؤال ندارند.
سؤال 18. زمانی که برای انجام کاری به اداره ای مراجعه می کنم کارم را به موقع انجام می دهند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 32.8% از پاسخ دهندگان مخالفند که زمانی که برای انجام کاری به اداره مراجعه می کنند کارشان را به موقع انجام می دهند، 22.9% کاملا موافق، 19.3% کاملا مخالف و 19.3% موافق و 5.8% بی نظر می باشند.
سؤال19. زمانی که کارم به پلیس بیفتد فکر می کنم تا حد زیادی طبق قانون و عادلانه با من رفتار می کنند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.3% از پاسخ دهندگان موافقند که زمانی که کارشان به پلیس بیفتد فکر می کنند تا حد زیادی طبق قانون و عادلانه با آنها رفتار می شود، 28.9% مخالف، 17.5% کاملا مخالف 9.4% بی نظر، 5.8% کاملا موافق هستند.
سؤال20. در آخرین انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرده ام
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 28.9% از پاسخ دهندگان موافقند که در آخرین انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرده اند، 28.9% کاملا موافق، 19.3% مخالف، 15.4% کاملا مخالف، 7.5% نظری نداده اند.
سؤال 21. در آخرین انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کرده ام
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 32.8% از پاسخ دهندگان موافقند که در آخرین انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کرده اند، 25% کاملا موافق، 20.4% مخالف،10.2% کاملا مخالف می باشند.
سؤال 22. در آخرین انتخابات شورای شهر شرکت کرده ام.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.7% مخالفندکه در آخرین انتخابات شورای شهر شرکت کرده اند، 28.9% موافق، 15.4% کاملا مخالف ، 9.4% بی نظر و 7.5% کاملا موافق هستند.
سؤال 23. در آخرین انتخابات مجلس خبرگان شرکت کرده ام.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 33.1% از پاسخ دهندگان کاملا مخالفند که درآخرین انتخابات مجلس خبرگان شرکت می کنند، 19.3% مخالف، 19.3% موافق، 19.3% بی نظر و 9.1% کاملا موافق هستند.
سؤال 24. در راهپیمایی های روز قدس و 22 بهمن و ... شرکت کرده ام.
نتیجه : با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان در مورد این سؤال که در راهپیمایی های روز قدس و 22 بهمن شرکت کرده اند، 22.9% موافقند، 19.3% مخالف، 9.6% کاملا مخالف، 9.6% کاملا موافق می باشند.
سؤال 25. در ایجاد یا اداره کارهای یک هیأت عزارداری شرکت می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 48.2% موافقند که در ایجاد یا اداره کارهای یک هیأت عزاداری شرکت می کنند، 22.9% مخالف، 19.3% کاملا موافق، 9.6% بی نظر هستند.
سؤال 26. در جلسات جشن مولودی شرکت می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 28.9% از پاسخ دهندگان کاملا موافقند که در جلسات جشن و مولودی شرکت می کنند، 19.3% موافق، 19.3% بی نظر، 19.3% مخالف و 13.3% کاملا مخالف می باشند.
سؤال 27. در مراسم و ازدواج و ترحیم حضور پیدا می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 52.4% از پاسخ دهندگان موافقند که در مراسم ازدواج و ترحیم حضور پیدا می کنند، 18.1% کاملا موافق، 11.8% مخالف، 10% کاملا مخالف و 7.7% بی نظر می باشند.
سؤال 28. در صندوق های قرض الحسنه محلی و دوستانه و فامیلی شرکت می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان موافقند که در صندوق های قرض الحسنه محلی و دوستانه و فامیلی شرکت کنند، 28.9% کاملا موافق، 19.3% مخالف، 13.3% کاملا مخالف می باشند.
سؤال 29. با دوستان و آشنایان و اقوام به پارک و گردش می روم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5 از پاسخ دهندگان کاملا مخالفند که با دوستان و اشنایان و اقوام به پارک و گردش می روند، 28.7% موافق، 19.3% مخالف، 13.5% کاملا موافق هستند.
سؤال 30. در گروه های مذهبی ( هیأت ها، جلسات قرآن، انجمن های اسلامی و ... ) عضو هستم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 28.9% از پاسخ دهندگان کاملا مخالفند که در گروه های مذهبی عضو هستند، 28.9% بی نظر، 19.3% موافق، 19.3% کاملا موافق و 3.7% مخالف هستند.
سؤال 31. در سازمان ها و مؤسسات خیریه عضو هستم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 32.8% در مورد این سؤال که در سازمان و موسسات خیریه عضو هستند نظری ندادند، 28.9% موافق، 18.9% کاملا مخالف، 9.8% مخالف، 9.6% کاملا موافق هستند.
سؤال 32. در بسیج ( بسیج محله ، بسیج محل کار و ... ) عضویت دارم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان موافقند که در بسیج عضویت دارند، 19.5% مخالف، 19.3% کاملا مخالف، 19.3% کاملا موافق و 3.5% در رابطه با این سؤال نظری ندارند.
سؤال 33. در انجمن های اولیاء و مربیان عضویت دارم
نتیجه: : با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.3% مخالفند که در انجمن اولیاء و مربیان عضویت دارند، 29.1% موافق، 17.3% کاملا مخالف، 9.6% نظری ندارند، 5.6% کاملا موافق هستند.
سؤال 34. به دیگران در انجام برخی کارهایشان کمک می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 52% از پاسخ دهندگان موافق هستند که به دیگران در انجام برخی کارهایشان کمک می کنند، 28.9% کاملا موافق، 9.6% مخالف، 5.65 بی نظر و 3.9% کاملا مخالف هستند.
سؤال 35. دیگران در انجام برخی کارها به من کمک می کنند.
نتیجه:با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.5% از پاسخ دهندگان موافقند که دیگران در انجام برخی کارها به آنها کمک می کنند، 29.9% کاملا موافق، 19.3% مخالف و 13.3% کاملا مخالف هستند.
سؤال 36. دیگران به درد دل ها و مشکلاتم گوش می دهند.
نتیجه:با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 44.1% از پاسخ دهندگان مخالفند که دیگران به درد و دل ها و مشکلاتشان گوش می دهند، 19.5% موافق، 19.1% کاملا موافق و 17.3% کاملا مخالف می باشند.
سؤال 37. به درد دل ها و مشکلات دیگران گوش می دهم.
نتیجه:با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 44.1% از پاسخ دهندگان موافق هستند که به درد و دل ها و مشکلات دیگران گوش می دهند، 24.3% مخالف، 13.7% کاملا موافق، 10.8% بی نظر، 7.1% کاملا مخالف می باشند.
سؤال 38. من حاضرم در صورت بروز مشکلات اقتصادی از دیگران حمایت کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 34.7% از پاسخ دهندگان موافق هستند که در صورت بروز مشکلات اقتصادی از دیگران حمایت می کنند، 27% بی نظر، 21.4% مخالف و 17% کاملا موافق هستند.
سؤال 39. دیگران حاضرند در صورت بروز مشکلات اقتصادی مرا حمایت کنند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 53.9% از پاسخ دهندگان مخالف هستند که در صورت بروز مشکلات اقتصادی دیگران از آنها حمایت می کنند،23.1% موافق، 16.5% کاملا مخالف و 7.3% در رابطه با این سؤال نظری ندادند.
سؤال40. دولت به اندازه کافی خدمات رفاهی و مالی و طرح های اقتصادی شما را حمایت می کند.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 53.6% مخالف هستند که دولت به اندازه کافی خدمات رفاهی و مالی و طرح های اقتصادیشان را حمایت می کند، 23.5% کاملا مخالف، 9.6% موافق، 9.4% بی نظر و 3.9% کاملا موافق هستند.
سؤال 41. پرداخت یارانه ها یک تصمیم معقول و عادلانه برای حمایت دولت از مردم بوده است.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 26.4% از پاسخ دهندگان کاملا موافق هستند که پرداخت یارانه ها یک تصمیم معقول و عادلانه برای حمایت دولت از مردم بوده است، 25% نظری ندادند، 24.1% مخالف، 13.9% کاملا مخالف و 13.3% موافق هستند.
سؤال 42. به میزان لازم پول برای مواقع ضروری پس انداز دارم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 39.5% از پاسخ دهندگان مخالفند که به میزان لازم پول برای مواقع ضروری پس انداز دارند،27.9% موافق، 26.6% کاملا مخالف و 6% کاملا موافق هستند.
سؤال 43. وضعیت اقتصادی و مالی ام بر روی روند تحصیلی ام تأثیر گذار بوده است.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 39.7% از پاسخ دهندگان موافقند که وضعیت اقتصادی و مالی بر روی روند تحصیلی شان تاثیر گذار بوده است، 22.4% مخالف، 19.7% کاملا موافق، 10.6% بی نظر و 7.7% کاملا مخالف هستند.
سؤال 44.با توجه به وضعیت کاری ام فرصت گردش با خانواده و پارک رفتن و ... را دارم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 43% از پاسخ دهندگان کاملا مخالف هستند که با توجه به وضعیت کاری خود فرصت گردش را با خانواده و پارک رفتن دارند، 33.7% مخالف، 16.8% موافق، 6.6% کاملا موافق هستند.
سؤال 45. من خود را یک فرد شاد و موفق می دانم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 43.9% از پاسخ دهندگان مخالف هستند که خود را یک فرد شاد و موفق می دانند، 25.6% کاملا موافق، 25.4% موافق و 5% نظری در رابطه با این سؤال ندارند.
سؤال 46. احساس می کنم جامعه برای من ارزش قائل است و من جزئی از جامعه هستم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.3% از پاسخ دهندگان موافق هستند که احساس می کنند جامعه برای آنها ارزش قائل است، 22.2% کاملا موافق، 17.9% کاملا مخالف، 11.8% بی نظر و 9.8% مخالف هستند.
سؤال 47. احساس تندرستی و سلامتی می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 34.5% موافق هستند که احساس تندرستی و سلامتی می کنند، 32.9% کاملا موافق، 22.9% مخالف، 9.6% کاملا مخالف می باشند.
سؤال 48. نسبت به زندگی ام احساس رضایت می کنم.
نتیجه: با توجه به جدول و نمودار درصد فراوانی می توان ملاحظه کرد که 38.3% از پاسخ دهندگان موافقند که نسبت به زندگی احساس رضایت دارند، 23.1% کاملا موافق، 18.5% کاملا مخالف، 16.2% مخالف و 3.9% نظری در رابطه با این سؤال ندارند.
3-4آمار استنباطی:
فرضیه اول : به نظر می رسد بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
از آنجا که در این گونه فرضیات ، هدف، تعیین معناداری میزان هماهنگی تغییرات دو متغیر است. نیز از آنجا که در اکثر تحقیقات همبستگی دو متغیری از مقیاس فاصله ای با پیش فرض توزیع نرمال دو متغیری برای اندازه گیری متغیرها استفاده می شود لذا از آزمون همبستگی پیرسون استفاده به عمل آمده است.
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-1 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی | 519 | 0.953 | 0.00 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p<0.05 ،n=519 ،r=0.953 » رابطه بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.953 و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار است. به عبارتی بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیه دوم : به نظر می رسد بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-2 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی | 519 | 0.518 | 0.090 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p>0.05 ،n=519 ،r=0.518 » رابطه بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.518 و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار نمی باشد. به عبارتی بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی رابطه وجود ندارد.
فرضیه سوم: به نظر می رسد بین اعتماد به نهادها وکیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-3 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین اعتماد به نهادها و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین اعتماد به نهادها و کیفیت زندگی | 519 | 0.909 | 0.00 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p<0.05 ،n=519 ،r=0.909 » رابطه بین اعتماد به نهادها و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.909» و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار است. به عبارتی بین اعتماد به نهادها و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیه چهارم: به نظر می رسد بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-4 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی | 519 | 0.953 | 0.00 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p<0.05 ،n=519 ،r=0.953 » رابطه بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.953 و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار است. به عبارتی بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیه پنجم: به نظر می رسد بین مشارکت غیررسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-5 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی | 519 | 0.944 | 0.00 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p<0.05 ،n=519 ،r=0.953 » رابطه بین مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.944» و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار است. به عبارتی بین مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیه ششم : به نظر می رسد بین مشارکت مدنی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-6 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین مشارکت مدنی و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین مشارکت مدنی کیفیت زندگی | 519 | 0.941 | 0.00 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p<0.05 ،n=519 ،r=0.941 » رابطه بین مشارکت مدنی و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.941» و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار است. به عبارتی بین مشارکت مدنی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیه هفتم: به نظر می رسد بین حمایت عاطفی وکیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-7 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین حمایت عاطفی و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین حمایت عاطفی و کیفیت زندگی | 519 | 0.928 | 0.00 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p<0.05 ،n=519 ،r=0.928 » رابطه بین حمایت عاطفی و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.928» و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار است. به عبارتی بین حمایت عاطفی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیه هشتم: به نظر می رسد بین حمایت اقتصادی وکیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-8 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین حمایت اقتصادی و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین حمایت اقتصادی و کیفیت زندگی | 519 | 0.898 | 0.00 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p<0.05 ،n=519 ،r=0.898 » رابطه بین حمایت اقتصادی و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.898» و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادار است. به عبارتی بین حمایت اقتصادی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
فرضیه نهم : به نظر می رسد بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد.
در این فرضیه بنابر دلایل ذکر شده در قبل، آزمون همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت. نتایج در جدول زیر آمده است:
نتایج در جدول زیر ارائه گردیده است:
جدول 4-9 آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی
رابطه | تعداد | میزان همبستگی | سطح معناداری |
رابطه بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی | 519 | 0.410 | 0.720 |
همانطور که از جدول استنباط می شود«p>0.05 ،n=519 ،r=0.410 » رابطه بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی با میزان همبستگی «0.410» و تعداد 519، در سطح «0.05» معنادارنمی باشد. به عبارتی بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی رابطه وجود ندارد.
در انتها یک آازمون رگرسیون چند متغیره برای ارتباط بین متغیرهای مستقل اعتماد بین فردی، اعتماد تعمیم یافته ، اعتماد به نهادها، مشارکت غیررسمی، مشارکت رسمی، مشارکت مدنی، حمایت عاطفی، حمایت اقتصادی، حمایت دولتی و متغیر وابسته کیفیت زندگی انجام می دهیم.
با استفاده از جدول coefficient می توان مدل زیر را بنویسیم
اعتماد به نهادها0.607 + اعتماد تعمیم یافته 0.702 + اعتماد بین فردی 0.734 + 3.017- = کیفیت زندگی
مشارکت مدنی 0.397 + مشارکت غیررسمی 0.209 + مشارکت رسمی0.496+
حمایت دولتی 0.237+ حمایت اقتصادی0.209+ حمایت عاطفی 0.149 +
جدول model summary با مقدار R=0.983 نشان دهنده یک رابطه قوی بین متغیر مستقل و وابسته است.
جدول ANOVA مدل رگرسیون را نشان می دهد که مقدار F(9,517)1610.887 , Sig=0<0.05 است. بنابراین فرض عدم رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته رد می شود .
در جدول coefficient رابطه هر یک از متغیرهای مستقل و وابسته را نشان می دهد که همان طور که قبلا ذکر شد می توان ملاحظه کرد تنها رابطه متغیرهای مستقل اعتماد تعمیم یافته و حمایت دولتی با کیفیت زندگی رد می شود و رابطه سایر متغیر ها تأیید می شود.
تحلیل فرضیات با استفاده از چارچوب نظری:
پاتنام بدین موضوع علاقه مند بود که چگونه سرمایه اجتماعی در سطوح منطقه ای عمل می کند تا ایجاد نهادهای دموکراتیک و توسعه اقتصادی را موجب شود و وینتر نیز معتقد است که اعتماد یک سرمایه اجتماعی است و کنش های نوع دوستانه، آنها را در جهت مشارکت در رفاه دیگر سوق می دهد و شبکه های مشارکت مدنی که از عناصر اساسی سرمایه اجتماعی به شمار می روند باعث تقویت ارتباطات متقابل و اعتماد اجتماعی و به تبع آن بهبود سطح کیفیت زندگی خواهد شد.
فرضیات پژوهش نیز این نظریه را تأیید می کند که اعتماد اجتماعی و مشارکت اجتماعی که از عناصر سرمایه اجتماعی هستند و هر یک بر دیگری تأثیر می گذارد. و به تبع آن باعث تأثیر بر بهبود سطح کیفیت زندگی می شود.
بوردیو اعتقاد دارد که کلیت زندگی به وسیله کلیه ارتباطات بین کنش گران حاصل می شود. عضویت در گروه ها، درگیر بودن در شبکه های اجتماعی ( مشارکت) که در گروه ها حاصل می شود می تواند باعث بهبود موقعیت اجتماعی کنش گران ( کیفیت زندگی ) شود.
فرضیات پژوهش این نظریه را تأیید می کند که مشارکت می تواند بر کیفیت زندگی تأثیر بگذارد که کنش را تسهیل کند. مثلاً گروهی که اعضای آن قابلیت اعتمادشان به یکدیگر بیشتر است خواهند توانست کارهای بیشتری انجام دهند. ( مشارکت)
فرضیات پژوهش نیز این نظریه را تایید می کند که اعتماد و مشارکت می توانند بر یکدیگر تاثیر بگذارند و به تبع آن بر کیفیت زندگی اثر بگذارند.
آپهوف سرمایه اجتماعی را در شکل ساختاری آن با شکل های گوناگون سازمان اجتماعی پیوند می زند که عناصر سازمان اجتماعی در طبقه بندی ساختاری، کنش دو طرفه سودمند را به وسیله کاهش هزینه ها، ایجاد الگوهای کنش متقابل که نتایج پرحاصل را به واسطه ی همکاری به وجود می آورد، تسهیل می کند. در واقع آپهوف تاثیر عناصر سرمایه اجتماعی را بر یکدیگر و تاثیر آن را بر کیفیت زندگی مطرح می کنند که فرضیات پژوهش این مهم را تایید می کنند.
1-5 مقدمه :
در این فصل یک جمع بندی و نتیجه گیری از کل تحقیق به عمل آمده است و همچنین خلاصه ای ازتحقیق و نتایج تحقیق مطرح شده است، نتایج تحقیق شامل دو بخش نتایج توصیفی و نتایج استنباطی است که به توضیح مختصری در موردی نتایجی که در فصل چهارم بدست آمده است پرداخته ایم و در انتها پیشنهادات و راهکارهایی در رابطه با موضوع تحقیق مطرح شده است.
2-5 خلاصه تحقیق
این مجموعه پژوهشی علمی به منظور بررسی میزان و چگونگی رابطه ی سرمایه اجتماعی و سطح کیفیت زندگی افراد در بین پرسنل بیمارستان امیرالمؤمنین ( ع) شهر اراک در سال 1389 می باشد. این رساله در جارچوب فرایند تحقیقاتی به بررسی موضوع تحقیق پرداخته تا بدین وسیله به اهداف پژوهش جامعه عمل بپوشاند. در این رهگذر این رساله با توجه به مؤلفه های روش شناسی در پنج فصل تهیه و تنظیم گردیده است.
فصل اول تحقیق شامل « کلیات و مقدمات» می باشد، با پرسش آغازین ( آیا سرمایه اجتماعی افراد با کیفیت زندگی آنها رابطه دارد) آغاز می گردد. سپس زمینه تحقیق با رویکردی پویا نگرانه مروری گذرا بر سیر تحول پدیده ی سرمایه اجتماعی و زمینه های شکل گیری آن در طول تاریخ ایران و جهان ذکر گردید.
تا مقدمه ای مناسب جهت طرح و بیان مسأله تحقیق فراهم آید. پس از زمینه ی تحقیق به بیان مسأله پرداخته شده که به توضیح و بسط موضوع و رفع ابهام در باب آن پرداخته شده است. اشاره به اهداف، ضرورت و اهمیت تحقیق نیز سندیت مسأله بودن موضوع تحقیق را مهر تائید زده، تا آنکه زمینه عملیاتی شدن این تحقیق با تعیین حدود مطالعاتی و تحدید این گستره که بیمارستان امیرالمؤمنین شهر اراک می باشد فراهم گردد. و در آخر این فصل به تعریف مفاهیم و واژگان کلیدی این پژوهش پرداخته شده است.
فصل دوم پژوهش که ناظر بر « طرح نظری مسأله تحقیق» است. مشتمل بر دو بخش « پیشینه و ادبیات تحقیق» و « مبنای نظری تحقیق» سازمان یافته است. در بخش نخست، به مرور متون تحقیقات داخلی و خارجی مرتبط با موضوع پرداخته شده است و در قسمت دوم طرح نظری مسأله پژوهش جهت تدوین چارچوب نظری مورد توجه بوده است. به نحوی که مقدمتاً به تدوین مبانی نظری مطالعه که به نظریات جامعه شناسی مرتبط با موضوع تحقیق پرداخته تا ضمن بررسی این نظریه ها مناسب ترین آنها به منظور تدوین چارچوب نظری تحقیق گزینش شوند. که در این پژوهش چارچوب نظری با الهام گرفتن از اندیشه های « بوردیو» که سرمایه اجتماعی را ماحصل داشتن شبکه های پایا و کم و بیش نهادینه شده می داند.
کلمن که معتقد است سرمایه اجتماعی با کارکرد آن تعریف می شود و سازمان های اجتماعی سرمایه اجتماعی را بوجود می آورند و سرمایه اجتماعی زمانی بوجود می آید که روابط میان افراد شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل می کند. همچنین از نظریه مشارکت اجتماعی فوکویاما و پاتنام و نظریه منابع اجتماعی نان لین که با تکیه بر منابع نهفته و موقعیت های شبکه ای تأثیر آن را به کیفیت زندگی مورد ارزیابی قرار می دهد استفاده شده است.
سپس با توجه به چارچوب نظری، جدول ماتریس نظریه ها جهت ترسیم الگوی نظری تحقیق تدوین گردیده و آنگاه با محوریت این مدل به فرموله الگوی نظری تحقیق تدوین گردیده و آنگاه با محوریت این مدل به فرموله الگوی نظری تحقیق تدوین گردیده و آنگاه با محوریت این مدل به فرموله کردن فرضیه های تحقیق اقدام گردیده است. در قسمت پایانی این فصل به تعریف مفاهیم اصلی پژوهش که عبارتند از : سرمایه اجتماعی، کیفیت زندگی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و حمایت اجتماعی است پرداخته شده است.
فصل سوم رساله بر « روش شناختی تحقیق» دلالت دارد. در این فصل استراتژی و فرایند سیستمایتک پژوهش جهت اجرا و عملیاتی کردن پروژه در سه قسمت « تبیین و تحلیل مبانی روش شناختی تحقیق»، «روش های تجزیه و تحلیل آماری» و تعیین « جامعه آماری» تعیین گردیده است. روش شناسی این پژوهش با ارائه مناسب ترین فنون و شیوه ها جهت حصول به اهداف تحقیق که همان آزمون فرضیات است، می پردازد. لذا مناسب ترین روش تحقیق همان روش پیمایشی بوده که روش اصلی پژوهش، و روش تاریخی نیز به عنوان روش تکمیلی انتخاب شد. ضمنا متناسب با روش های مورد نظر، به گزینش تکنیک جمع آوری اطلاعات، یعنی پرسشنامه به عنوان فن اصلی روی آورده هر چند که از فن کتابخانه به عنوان تکنیک تکمیلی برای گردآوری اطلاعات تاریخی استفاده ی مطلوبی شد. بنابراین، تکنیک اصلی این پیمایش « پرسشنامه» است که جهت طراحی آن مراحل زیر طی گردید. ابتدا به طرح 48 سؤال که برگرفته از چارچوب ظنری و با استناد به تعریف عملیاتی متغیرها و ارزیابی مفاهیم، سازه ها و ابعاد این متغیرها بود پرداخته شد. البته بر اساس سطوح اندازه گیری و طیف های مناسب، پرسشنامه طراحی و تنظیم متغیرها بود پرداخته شد. البته بر اساس سطوح اندازه گیری و طیف های مناسب، پرسشنامه طراحی و تنظیم گردید و به منظور تعیین میزان اعتبار گزاره ها و ابزار سنجش و تشخیص همبستگی درونی ابزار سنجش از « آلفای کرونباخ» که مبتنی بر ماتریس همبستگی درونی گویه ای است بهره گرفته شده است.
فصل چهارم این رساله « تجزیه و تحلیل اطلاعات» را دربرمی گیرد. به توصیه ی فصل سوم، این فصل از دو بخش « توصیف» و « تجزیه و تحلیل و تبیین اطلاعات» استوار گردید. در قسمت اول داده ها بر اساس درصد های خالص، ناخالص و درصد تجمعی در جداول توزیع فراوان و نمودارهای ستونی خلاصه و طبقه بندی شدند و در بخش دوم که در چارچوب آمار استنباطی بوده، به تجزیه و تحلیل داده ها و تبیین آنها با استفاده از « آزمون های آماری » و « تحلیل رگرسیون» پرداخته شد. به گونه ای که جهت تحلیلی روابط بین متغیرها و بررسی همبستگی بین آنها بر اساس سطوح اندازه گیری متغیرها از ضریب همبستگی «پیرسن» استفاده شد.
فصل پنجم که پایان بخش این رساله می باشد؛ ناظر بر « استنتاج» است. در این فصل، خلاصه ای از فرایند تحقیق و نتایج حاصله از داده های توصیفی و استنباطی آورده شده است، و سپس به محدودیتها و تنگناهای تحقیق اشاره شد و در پایان نیز پیشنهادها و راهکارهای مناسب که برآیند یافته ها و دستاوردهای تحقیق هستند منعکس گردید است.
3-5 نتایج تحقیق
از مهم ترین بخش های فصل پنجم، نتایج و یافته های تحقیق می باشد. یافته هایی که دستاورد و برآیند فصل چهارم بوده و ماحصل تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده های تحقیق می باشد. البته یادآور می شود که یافته ها و داده های تحقیق مقوله های متمایز از یکدیگرند، به گونه ای که داده های تحقیق اصولاً اطلاعات خام و غیر تجربی است، که تنها آماره های کمی بوده و بایستی با عنایت به اهداف و فرضیه های پژوهش تفسیر شوند، تا به یافته تبدیل گردند. بنابراین، یافته ها و دستاوردهای تحقیق عبارتند از نتایج تجزیه و تحلیل اطلاعات واقعی گردآوری شده، که تعبیر و تفسیر گردیه و به چگونگی رابطه بین متغیرها دلالت می کنند. لذا، نتایج تحقیق تابعی از فصل چهارم است و از الگوی آماری آن فصل تبعیت می کند. از آن جا که در فصل چهارم آمار توصیفی و استنباطی به خلاصه و طبقه بندی اطلاعات پرداخته ، در این بخش نیز جهت انعکاس نتایج در دو قسمت متمایز به نتایج توصیفی و استنباطی می پردازیم:
1-3-5 نتایج توصیفی
در فصل چهارم داده های گردآوری شده به وسیله پرسشنامه با استفاده از شاخص های آمار توصیفی در جداول توزیع فراوانی و نمودارهای ستونی خلاصه و طبقه بندی شدند. یافته هایی که توسط 519 پرسشنامه جمع آوری شده بود. نتایج حاصله از این مطالعه در خصوص مشخصات جمعت نمونه نشانگر آن است که:
در بخش آمار توصیفی جدول فراوانی که شامل فراوانی، درصد، درصد فراوانی و درصد فراوانی تجمعی است و نمودار درصد فراوانی بدست آمده است. که در زیر به توضیح آمار توصیفی برخی از متغیرها می پردازیم.
- از 519 نفر پاسخ دهنده، 98 نفر در رده سنی 20 تا 25 سال قرار گرفته اند یعنی حدود 18.9% از کل داده ها راشامل می شود، 242 نفر در رده سنی 26 تا 30 سال قرار دارد یعنی حدود 9.8% از کل داده ها را شامل می شود. 51 نفر در رده سنی 31 تا 35 سال بوده اند که حدود 9.8% از کل داده ها را شامل می شود، 30 نفر بالای 40 سال می باشند یعنی حدود 5.8% از کل داده ها را شامل می شود.
- 233 نفر از پاسخ دهندگان را مرد تشکیل داده است یعنی حدود 44.9% از کل داده ها را شامل می شود و 286 نفر مابقی از 519 نفر پاسخ دهنده را زن تشکیل داده است که حدود 55.1% از کل داده ها را شامل می شود.
- از 519 نفر پاسخ دهنده، 173 نفر آنها مجرد می باشند یعنی حدود 33.3% از کل داده ها را افراد مجرد تشکیل داده است و 346 نفر مابقی متأهل می باشند یعنی حدود 66.7% از کل داده ها را افراد متأهل تشکیل داده اند.
- از نظر درآمد ماهیانه ، فراوانی افرادی که دارای حقوق 300 تا 400 هزار تومان می باشند 163 نفر یعنی 31.4% از کل داده ها را شامل می شود، فراوانی درآمد 450 تا 600 هزار تومان 294 نفر یعنی 56.6% از کل داده ها را شامل می شود، 45 نفر دارای درآمد 600 تا 750 هزار تومان می باشند که حدود 8.7% از کل داده ها را شامل می شود. و در انتها فراوانی درآمد بالای 750 هزار تومان 17 نفر می باشد که حدود 3.3% از کل داده ها را شامل می شود.
- از 519 نفر نمونه، 159 نفر از آنها دارای تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم می باشند که حدود 30.6% از کل داده ها را شامل می شود، 338 نفر دارای تحصیلات فوق دیپلم و لیسانس که حدود 65.1% از کل داده ها را شامل می شود، 12 نفر فوق لیسانس که 2.3% از کل داده ها را شامل می شود و 10 نفر دکترا و بالاتر می باشند که حدود 1.9% از کل داده ها را شامل می شود.
2-3-5 نتایج استنباطی
اطلاعات پس از استخراج و استنتاج به مرحله ی استنباط می رسند. در این مرحله اطلاعات از داده ها به یافته ها و دستاوردهای تحقیق تبدیل می شوند. یافته ای که برایند تجزیه و تحلیل داده ها با کمک رایانه می باشند. و با توجه به رویکرد و دیدگاه های نظری مرتبط تقسیر و تعبیر یافته ها پرداخته تا نتایج مطالعات بر مبنای چارچوب نظری تبیین و استنباط شده و بدین وسیله ضمن رد یا تأیید فرضیه ها به کشف روابط علی ضریب همبستگی پیرسن و رگرسیون چند گانه می باشد به قرار زیر است.
- بین اعتماد بین فردی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. مقدار آماره R بیان کننده شدت رابطه بین اعتماد بین فردی با کیفیت زندگی است که این مقدار عددی است برابر با 0.953 که نشان می دهد رابطه بین این دو متغیر رابطه ای مستقیم و نسبتاً قوی است . این بدین معناست که هر چه اعتماد بین فردی بیشتر باشد کیفیت زندگی بالاتر خواهد بود.
- بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی رابطه وجود ندارد. میزان همبستگی بین این دو متغیر 0.518 اعلام شده است. مقدار p.value=0.090 می باشدکه این مقدار از 0.05 جدول بزرگتر است و نشان دهنده رد فرضیه تحقیق است یعنی عدم وجود رابطه بین اعتماد تعمیم یافته و کیفیت زندگی تأیید می شود
- بین اعتماد به نهادها و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. میزان همبستگی بین این دو متغیر برابر 0.909 است که بیان می کند رابطه بین این دو متغیر مستقیم است. مقدار آماره R بیان کننده شدت رابطه بین اعتماد به نهادها و کیفیت زندگی است و این بدین معناست که هر چه اعتماد به نهادها بیشتر باشد کیفیت زندگی بالاتر خواهد رفت.
- بین مشارکت رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. میزان همبستگی بین دو متغیر برابر با مقدار 0.953 است که نشان می دهد رابطه بین این دو متغیر رابطه ای مستقیم و قوی با شدت 0.953 می باشد. به عبارتی هر چه مشارکت رسمی بیشتر باشد کیفیت زندگی بالاتر خواهد رفت.
- بین مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. میزان همبستگی بین دو متغیر مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی 0.944 می باشد که بیان می کند رابطه بین این دو متغیر رابطه ای مستقیم است. پس می توان گفت : شدت رابطه بین متغیر مشارکت غیر رسمی و کیفیت زندگی برابر 0.944 است و رابطه مستقیم نشان می دهد که هر چه مشارکت غیر رسمی بیشتر باشد کیفیت زندگی بالاتر خواهد رفت.
- بین مشارکت مدنی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. میزان همبستگی بین دو متغیر برابر است با 0.941. که بیان می کند رابطه بین این دو متغیر مستقیم است. پس می توان گفت شدت رابطه بین متغیر مشارکت مدنی و کیفیت زندگی 0.941 است و رابطه مستقیم آن بیان می کند هر چه مشارکت مدنی بیشتر باشد کیفیت زندگی بالاتر خواهد رفت.
- بین حمایت عاطفی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. میزان همبستگی بین این دو متغیر 0.929 گزارش شده است که علامت مثبت R نشان دهنده یک رابطه مستقیم بین دو متغیر است. از آنجا که R شدت رابطه بین دو متغیر را بیان می کند بنابراین شدت رابطه بین دو متغیر کیفیت زندگی و حمایت عاطفی برابر است با 0.929. رابطه مستقیم نشان می دهد که هر چه حمایت عاطفی بیشتر باشد کیفیت زندگی بالاتر خواهد رفت.
- بین حمایت اقتصادی و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. میزان همبستگی بین این دو متغیر 0.998گزارش شده است که علامت مثبت R نشان دهنده یک رابطه مستقیم بین دو متغیر است. از آنجا که R شدت رابطه بین دو متغیر را بیان می کند بنابراین شدت رابطه بین دو متغیر کیفیت زندگی و حمایت اقتصادی برابر است با 0.998. رابطه مستقیم نشان می دهد که هر چه حمایت اقتصادی بیشتر باشد کیفیت زندگی بالاتر خواهد رفت.
- بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی رابطه وجود ندارد. میزان همبستگی بین این دو متغیر 0.410 اعلام شده است. مقدار p.value=0.720 است که این مقدار از 0.05 جدول بزرگتر است و نشان دهنده رد فرضیه تحقیق است یعنی عدم وجود رابطه بین حمایت دولتی و کیفیت زندگی تأیید می شود.
- برای پیدا کردن رابطه بین متغیرهای مستقل اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی ، مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی با متغیر وابسته کیفیت زندگی یک تحلیلی رگرسیون چند متغیره انجام گرفت که مقدار Rآن برابر 0.893 شد که نشان دهنده یک رابطه قوی بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته کیفیت زندگی است. مقدار Fجدول برابر F(9,517)=1610.887 , p.value=0 شد که عدم رابطه بین متغیرهای وابسته و مستقل را رد می کند و در انتها در جدول coefficient میزان همبستگی هر یک از متغیرهای مستقل با متغیر وابسته کیفیت زندگی را نشان میدهد.
4-5 محدودیت ها و تنگناهای تحقیق
اساساً پژوهش در مسیر خود، محدودیت ها و تنگناهایی را دارد که ممکن است باعث لغزش در اعتبار و پایایی تحقیق شوند. این محدودیت ها به ویژه در تحقیقات پیمایشی که عمدتاً از ابزار پرسشنامه جهت جمع آوری داده ها استفاده می شود دو چندان می گردد. به ویژه آن که تحقیق پیمایشی بدلیل آن که نشأت گرفته از پارادیم اثبات گرایی است، و انجام تحقیقات در چنین انگاره هایی مستلزم وجود قانونمندی و عقلانیت در بستر واقعیت اجتماعی می باشد، در عین حال ترس و عدم اعتماد به چنینی تحقیقاتی از سوی پاسخگویان و سرخوردگی و اجتناب از بیان نظرات واقعی به دلایل خاص اجتماعی و فرهنگی؛ و همچنین با توجه به محافظه کاری در ارائه ی پاسخ صادقانه ، عملاً دستیابی به اطلاعات واقعی و دقیق را دشوار کرده و می تواند نتایج هر تحقیقی را با مشکل مواجه کند. بنابراین شناسایی محدودیت ها و تنگناها از مؤلفه ها و پیش شرط های هر پژوهش علمی به شمار می آید که بر این اساس به پاره ای از آنها اشاره می شود.
* عدم همکاری برخی افراد به دلیل ترس و محافظه کاری، و به طور کلی عدم اعتماد به اینگونه تحقیقات.
* عدم همکاری مراکز آموزشی بیمارستان به علت ضوابط، و پدیده های کاغذ بازی و نامه نگاری اداری.
* عدم ارائه ی اطلاعات از سوی سازمان هایی که به نوعی دارای این گونه اطلاعات هستند بخاطر ملاحظات اجتماعی و مقررات خاص خود که معمولا مانع انجام و یا پیشرفت به موقع پژوهش می شود.
* عدم مطالعه ی متمرکز و برنامه ریزی شده در خصوص سرمایه اجتماعی و مخصوصاً کیفیت زندگی در سطح جامعه و دانشگاه ها
5-5 پیشنهادات و راهکارها
1.مسئولان باید انجام کارهای عام المنفع و رعایت ضابطه، اعتماد مردم را به خود و نهادهای دولتی جلب کنند.
2. ارائه اخبار و گزارش توسط رسانه ها، به این ترتیب که رسانه ها باید اقدامات انجام گرفته از طرف مسئولان را به گوش مردم برسانند تا مردم در جریان اقدامات و فعالیت ها قرار گیرند.
3. توجه شایسته به سیاست های عدالت اجتماعی به منظور ایجاد توازن معقول بین اقشار مختلف مردم و تحقق عدالت اجتماعی و پیشگیری از تعمیق اختلاف طبقاتی.
4. اهمیت دادن به نظر و خواسته های مردم و بهره گیری از پیشنهادهای مردم به شکل های مختلف.
5. نظارت دقیق و مستمر از طرف سازمان بازرسی کل کشور و نهادهای ذی ربط بر فعالیت دستگاه ها و نهادها.
6. آگاه از میزان موجودی و دارائی سالانه مسئولان و صاحب منصبان دستگاه های دولتی و خانواده آنها می تواند در بالا بردن میزان اعتماد به مسئولان و در نهایت میزان اعتماد در جامعه مرثر باشد.
7. تلاش مسئولان برای نزدیک شدن به مردم، زیرا خطرناکترین مرحله موقعی است که شما، بین مردم و مسئولان ایجاد شود. مسئولان می توانند با انجام طرح های نظرسنجی افکار عمومی از خواسته ها و نظرات و انتظارات مردم آگاه شوند.
8. تقویت امنیت اجتماعی در سطح جامعه از جمله متغیرهای می باشد که میزان اعتماد را تحت تأثیر قرار می دهد.از این رو فعالیت نیروهای امنیتی در این راستا بسیار موثر است. ایجاد احساس امنیت در بین مردم می تواند در بالا بردن اعتماد اجتماعی مؤثر باشد.
9. تقویت و گسترش پایبندی به ارزش های دینی و مذهبی در سطح جامعه و علی الخصوص در بین جوانان به صورت یک مؤلفه بنیادین می تواند در ایجاد اعتماد اجتماعی و میزان آن تاثیر مثبت داشته باشد. زیرا پایبندی به امور مذهبی باعث تعهد درونی در بین افراد می شود و وجود آن افراد مثل قاضی عمل می کند و افراد اگر عملی را مرتکب شوند که مطابق ارزش های دینی نباشد:
احساس گناه و پشیمانی می کنند و همین امر می تواند مانع تکرار آن عمل شود. پس از آنجایی که مبنای قانون اساسی جامعه ما بر اساس ارزش های دینی می باشد: پس تقویت این ارزش ها می تواند در ایجاد نظم اجتماعی و همچنین حفظ توجه به منافع و حقوق دیگران تاثیر مثبت داشته باشد. اگر افراد با همدیگر روراست باشند و همچنینی خود را ملزم کنند که در کارهای خود انصاف داشته و به حق و حقوق دیگران تجاوز نکنند، در نتیجه یک نوع اعتماد اجتماعی بنیادین ( خصوصاً به لحاظ ذهنی و روانی ) در بین مردم به وجود می آید. از این رو پیشنهاد می شود که مسئولان مربوطه در خصوص گسترش ارزش های دینی و مذهبی نهایت تلاش خود را به کار گیرند.
10. توجه به مناسک و مراسم های بومی و مذهبی.
کتابنامه
1. اجتهادی، مصطفی،( 1383) ،دامنۀ کنش متقابل اجتماعی، پژوهشنامۀ علوم انسانی، شماره 42
3.ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا، (1383) ، توسعه روستایی با تاکید بر جامعه روستایی ایران، تهران، نشر نی.
2 .اعزازی، شهلا،(1376) ،جامعه شناسی خانواده، روشنگران و مطالعات زنان، تهران.
3.اکبری، امین، (1383)، نقش سرمایه اجتماعی در مشارکت؛ بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر مشارکت سیاسی اجتماعی.
4.اکبری، نعمت الله، (1378)، مباحثی از توسعه اقصادی در ایران، مقاله نگرش متدولوژیک بر تفاوت و تعدد در مفاهیم توسعه، نشر هشت بهشت: اصفهان.
5.اکبری، نعمت الله؛ (1380)، تقاضای آموزش عالی در ایران، پایان نامه دکترا، دانشگاه تربیت مدرس.
6.اوفه، کلاوس،(1384)، چگونه می توان به شهروندان اعتماد داشت، سرمایه اجتماعی، اعتماد دموکراسی، ترجمه کیان تاجبخش، تهران، نشر شیرازه، صفحات 274-201 .
7. بیکر، واین (1382)، مدیریت و سرمایه اجتماعی، ترجمه الوانی ، مهدی و ربیعی ، محمد رضا ،تهران: انتشارات سازمان مدیریت صنعتی.
8.پاتنام، رابرت، (1379)، دموکراسی و سنتهای مدنی، ترجمۀ دلفروز، محمدتقی، انتشارات وزارت کشور.
9. پاتنام، رابرت ،جامعه برخوردار، سرمایه اجتماعی و زندگی عمومی در سرمایه اجتماعی، به کوشش تاجبخش، کیان ص 95 .
10.پاتنام، رابرت، (1380)، دموکراسی و سنت های مدنی، ترجمه محمدتقی دلفروز، نشر روزنامه سلام.
11. پورتس، آلهاندرو، « سرمایه اجتماعی، خاستگاه و کاربردهایش در جامعه شناسی مدرن»، در سرمایه اجتماعی، به کوشش تاجبخش، کیان ،ص 318.
12. پیری، جهانگیر،( 1383)، نقش سرمایه اجتماعی در روند توسعه، هفته نامه منشور، شماره 17.
13. تاجبخش، کیان، (1384)، « پیش گفتار»، در سرمایه اجتماعی، ص 8 و 10 .
14.تاجبخش ،کیان، (1384)، سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاکباز و حسن پویانی، تهران : شیرازه.
15.تاجبخش، کیان؛ ثقفی، مراد و کوهستانی نژاد، مسعود، (1382)، سرمایه اجتماعی و سیاست های اجتماعی(بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران امروز)، فصلنامه رفاه اجتماعی، ویژه نامه سیاست اجتماعی، سال سوم، شماره 10، ص 155-200 .
16. تاجبخش و اسدی کیا (1382)، تئوری سرمایه اجتماعی: پیامدهای آن برای توسعه اقتصادی و اجتماعی، تهران: نشریه گفتمان. شماره 2.
17.تاجبخش، کیان، (1384)، سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، تهران : شیرازه.
18. تنهایی، حسین ابوالحسن (1378) ، نظریه های جامعه شناسی ، انتشارات مرندیز، مشهد.
19. توسلی، غلامعباس (1383)، » نظریه های جامعه شناسی»، انتشارات سمت، تهران.
20. توسلی، غلامعباس (1384)، « سرمایه ی اجتماعی، ثروت نامرئی»، نشریه حیات نو اقتصادی، تهران.
21. توسلی، غلامعباس، (1371) طرح آسیب ها و انحرافات و رابطه آن با مشارکت اجتماعی، تهران مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
22.توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه، (1384)، مفهوم سرمایه در نظریات کلاسیک و جدید با تأکید بر نظریه های سرمایه اجتماعی، نامه علوم اجتماعی، شماره 26، زمستان.
23.توکویل،الکسی دو، (1347)، تحلیل دموکراسی در آمریکا ، ترجمه رحمت اله مقدم مراغه ای، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
24.جوانمرد، کمال (1384)، « اصول و مبانی تحقیقات اجتماعی»، جزوه درسی و روش تحقیق علمی، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز، دانشکده علوم اجتماعی.
25.چلبی، مسعود، (1375)، جامعه شناسی نظم: تشریح و تحلیل نظری اجتماعی، تهران، نشر نی.
26. خاکباز، افشین؛ پویان، حسن(مترجم) 1384، سرمایۀ اجتماعی اعتماد، دموکراسی و توسعه. انتشارات شیرازه.
27.دورکیم، امیل، (1381)، درباره تقسیم کار اجتماعی، ترجمه باقر پرهام، تهران، نشر مرکز.
28.رنانی، محسن، (1381)، سقوط سرمایه اجتماعی، مجله آفتاب، شماره 16 .
29.روح الامینی، محمود، (1374)، زمینه فرهنگ شناسی، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ جهارم.
30.زمانی، محسن، (1381) سقوط سرمایه اجتماعی، مجله آفتاب، شماره 16.
31.زمانی، محسن، (1381)، چهار نسل اقتصاددانان نقش آنان در تحولات اقتصاد معاصر ایران، مجموعه مقالات اولین همایش دستاوردهای آموزشی و پژوهش علم اقتصاد در ایران، مرکز تحقیقات اقتصاد ایران.
32.ساروخانی، باقر(1388)، دائره المعارف علوم اجتماعی، تهران: کیان.
33.ساروخانی، باقر، (1373)، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ج اول.
34.ساروخانی باقر، (1388)، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، جلد سوم، نشر دیدار، تهران.
35.شادی طلب، ژاله و حجتی کرمانی، فرشته، (1387)، فقر و سرمایه اجتماعی در جامعه روستاییف تهران، فصل نامه علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 28، صص 35-56 .
36. شارع پور، محمود، (1380) ، ابعاد و کارکردهای سرمایه اجتماعی و پیامدهای حاصل از فرسایش آن، بررسی مسائل اجتماعی ایران؛ گروه مؤلفان، تهران انتشارات پیام نور، صفحات 88-63 .
37.شارع پور، محمود، (1383)، سرمایه اجتماعی : تعاریف، ابعاد و پیامدها، تهران.
38.شریفیان ثانی، مریم، (1380)، سرمایه اجتماعی، مفاهیم اصلی و چارچوب نظری، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال 1 شماره 2، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، زمستان.
39. علاقه مند، مهدی، « درآمدی در سرمایه اجتماعی»، علوم اجتماعی.
40.غفاری، غلامرضا و نازمحمدی، اونق ،( 1380 )، « سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی، مطالعه موردی شهر گنبد کاووس» . مطالعات اجتماعی ایران ، شماره 1، شیراز.
41. غفاری، غلامرضا،( 1379)، تبیین عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر مشارکت اجتماعی اقتصادی سازمان یافته روستاییان به عنوان مکانیزمی برای توسعه روستایی در ایران: مطالعه موردی روستاهای شهر کاشان. رساله دکتری، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
42.غفاری، غلامرضا و نازمحمدی، اونق، (1385)؛ سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی، تهران، مجله مطالعات اجتماعی ایران شماره1، صص 159-199 .
43.غفاری، غلامرضا، (1383)، اعتماد اجتماعی در ایران، نشر طرح های ملی.
44.فوکویاما، فرانسیس،( 1379 ).پایان نظم(سرمایۀ اجتماعی و حفظ آن) ، ترجمۀ توسلی، غلامعباس، تهران: انتشارات جامعۀ ایرانیان.
45. فوکویاما، فرانسیس،(1384) « سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی»، در : سرمایه اجتماعی، به کوشش تاجبخش، کیان ،ترجمه خاکباز، افشین و پویان ، حسن ، ( تهران، شیرازه)، 167 / ریچارد رز، « کارها در جامعه ضد مدرن چگونه پیش می رود؟» در : سرمایه اجتماعی، به کوشش تاجبخش، کیان ، ص 571 .
46.فیلد، جان،( 1386 )، سرمایۀ اجتماعی، ترجمۀ دکتر متقی، جلال، تهران مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی.
47. کرلینجر، فرد، (1377)، « رگرسیون چند متغیری در پژوهش رفتاری» ، ترجمه حسن سرایی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
48. کلمن، جیمز (1377)، « بنیادهای نظریه های اجتماعی»، ترجمه منوچهر صبوری، نشرنی، تهران، چاپ اول.
49.گیدنز ،آنتونی،(1376)،جامعه شناسی، ترجمه صبوری،منوچهر، نشرنی، تهران.
50. ماجدی، سید مسعود و لهسایی زاده، عبدالعلی ، (1385)، بررسی رابطه بین متغیرهای زمینه ای، سرمایه اجتماعی و رضایت از کیفیت زندگی، تهران، فصل نامه روستا و توسعه، سال 9، شماره 4، صص 91-135 .
51. محسنی تبریزی، علیرضا، (1369)، وندالیسم مبانی روان شناسی اجتماعی، جامعه شناسی و روان شناسی رفتار وندالیستی در مباحث آسیب شناسی و کژ رفتاری اجتماعی»، نشر آن، تهران.
52.محسنی تبریزی، علیرضا، (1375)، بیگانگی مانعی برای مشارکت و توسعه ملی، بررسی رابطه میان بیگانگی و مشارکت اجتماعی سیاسی، نامه پژوهش فصلنامه تحقیقات فرهنگی، شماره 1، مرکز پژوهش های بنیادی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی .
53. ناطق پورمحمد، جواد و سید فیروزآبادی، احمد، (1384)، « سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر شکل گیری آن در شهر تهران«، مجله جامعه شناسی ایران، شماره 4، زمستان 1384.
54. ولکاک، مایکل و ناراین، دیبا، (1385). سرمایه اجتماعی و تبعات آن برای توسعه، پژوهش و سیاست، ترجمه خاکباز، افشین و پویان، حسن، نشر شیرازه، چاپ دوم.
55.یزدان پناه، لیلا، (1382)، بررسی عوامل مرثر بر میزان مشارکت اجتماعی شهروندان 18 سال به بالای مناطق 22 گانه شهر تهران، پایان نامه دکتری، دانشگاه علامه طباطبائی دانشکده علوم اجتماعی.
پایان نامه ها
زاهدی و دیگران، بی جا، (1382).
شادی طلب و حجتی کرمانی، بی جا، (1384).
ماجدی و لهسایی زاده، بی جا، (1385).
غفاری و اونق، بی جا، (1385).
فرانکو، ماریا، بی جا، بی تا.
نیلسون و همکاران، بی جا، بی تا.
پکونیا، فیلیکس، بی جا، بی تا.
تری ال بسر نیکولاس ریکر و کری ، گنج، بی جا، بی تا.
جوانمرد، (1384).
-Blunden,a,(2003),"on social capital" . http://home.mira.net/andy/works/social-capital.html.[6 dec 2003].
-Bourdieu,pierre,(1983),the forms of capital , in : john G. Richardson (ed).handbook of theory and research for the sociology of educatin. New York: Greenwood press. P.241-258.
- CONSCISE Projects , (2000-2003), the contribution of social capital in the social economy to local economic development in western Europe , www.conscise. Mdx.ac.uk.
- Coleman , james.(1988), social capital in the creation of human capital , American journal of sociology 94(supplement): p.95-120.
-Collier,p,(1998),social capital and poverty, social capital initiative working paper. No,4. Washington DC: the world bank.
-De filippis,james,(2001),the myth of social capital in community development,housing policy debate,12(4),p.781-806.
-Field, J. (2003), Social capital. London: Routledge.
-Healy, t.(2005), in each other,s shadow: what has been the impact of human and social on life satisfaction on Ireland. PhD thesis, Department of sociology,faculty of Human science, University of Dublin.
-Li.Yaojun et al.(2005),”social capital and social trust in Britain”. European sociological Review. Vol.21.no.2,pp109-123.
- Nillson,J,et al. (2006), “ social capital and quality of life in the old age”. Journal of Aging and Health. Vol.18,no.3,pp419-434.
-Putnam,R.D.(2000),Bowling alone: the collapse and revival of American community . New York: Touchstone books.
- Requena,F.(2003),” social capital,satisfaction and quality of life in the workplace”. Social indicators Research. 61,pp331-360.
- Rose,R.(2000),How much does social capital add to individual health? A survey study of Russians”. Social science and medicine, 51,pp1421-1435.
- Schuessler,karl F and G.A.Fisher.(1985):Quality of life research in sociology.
-uphoff,N.(2000),” understanding social capital: learning from the analysis and experience of participation : in: dasgupta,p.and serageldin,i. (eds), social capital: A Multifaceted perspective.washington , DC: The WORLD Bank.
-Van ha,N.et al.(2004),"the contribution of social capital to household welfare in paper- recycling craft village in vietnam" Jornal of environmental and development. vol.13,no.4,pp 371-339.
-Wall,a,ferrazzi,g.and schyer.f.(1998),"getting the goods on social capital" resul sociology. 63,2: pp 300-322.
-Winter,i,(2000),"towards a theorised understanding of family and social capital".working paper no.21,austalian institue of family studies.
-Worldbank (2002),empowerment and proverty reduction-a sourcebook. Washington D.C
[2] The death and life of Great Amirican
[20] -Social Participation
[21] -international society for quality of life studies
[22] -Subjective well-being
[24] -به عنوان مثال این تغییرات فاحش در احساس خوشبختی در سال اهای اخیر در روسیه، مجارستان و بلژیک رخ داده است و احساس خوشبختی در آن ها به طور فاحشی کاهش یافته است.(2006، Philips)
[25] -World values survey
[26] -Human development Index
[33] -حداقل در معنای رایج آن ها چنین است، چرا که می توان توسعه به عنوان فرایند تغییر خاصی در ساختار تعریف کرد که آن گاه دیگر لزوماً به کیفیت زندگی نزدیک نخواهد بود.
[45] Librarical Technique
[53] Frequency distribution tables
[54] Correlation cofficient
[59]این آمار برگرفته از بخش کارگزینی بیمارستان امیرالمؤمنین (ع) می باشد که در سال 89 به ثبت رسیده است
[60]این تقسیم بندی و تفکیک نیروها بر حسب نوع استخدام پرسنل و أخذ شده از بخش کارگزینی بیمارستان امیرالمومنین در سال 89 می باشد.